ایرانیان و ترکان ماوراءالنهر از اسلام تا حمله مغول/دوران طلایی دانش در اسلام

از مرو تا بغداد دوران طلایی دانش در اسلام سامانیان و دوره شکوفایی
ایرانیان و ترکان ماوراءالنهر از اسلام تا حمله مغول


هنگامی که مامون در سال ۸۱۹ م. پس از جنگی خونین با برادرش امین از مرو به بغداد بازگشت و بر تخت خلافت نشست، چندان کسی از نزدیکان و بزرگان دولتی برادرش امین و یا پدر و اجدادش هارون، مهدی و منصور در دربار خلیفه نمانده بود و او می‌بایستی برای بیشتر مقام‌های مهم دولتی اشخاص جدیدی پیدا کند. این اشخاص جدید اکثراً از سرآمدان ایرانی و یا نُجبای عراقی بودند که رابطه معنوی چندانی با خاطرات و فرهنگ بادیه نشینی در شبه جزیره عربستان نداشتند. اما آنها با پیشینیان عرب خود دو وجه مشترک داشتند: اولاً آنها دین زرتشتی اجداد خود را ترک کرده، مسلمان شده و برای خود نام‌های عربی و اسلامی انتخاب نموده بودند و ثانیاً زبان عربی را با شیوایی و عُمقی شگفت انگیز آموخته و با فرهنگ عربی نیز در سطحی عالی آشنا شده بودند. در این کار ایرانیان آنقدر پیش رفته بودند که حتی ششصد سال بعد مورخ و فیلسوف عرب، ابن خلدون در کتاب «المقدمه» خود نوشت که «به جز چند استثنا، اکثر علما چه در حوزه دینی و چه در زمینه علوم عقلی، عجم (یعنی غیر عرب و اکثراً ایرانی، م) هستند»[۱]. در امور دولتداری، وزارت، دبیری که مسئول ارتباطات و نامه نگاری‌های رسمی و قراردادها و ثبت اسناد بود، دیوان تشریفات دستگاه خلیفه، دیوان خراج یعنی جمع‌آوری مالیات و دیوان بَرید یعنی پُست و راه‌ها نیز وضع مشابهی حاکم بود. ساختار اصلی این بوروکراسی دولتی از ایران ساسانی گرفته شده بود و نخبگان ایرانی به خوبی با آن آشنا بودند.

این قشر بزرگ نخبگان چهره جدیدی به دولت اسلامی عباسی و دستگاه خلافت آنان بخشید که با تصویر کلی دودمان امویان کاملاً فرق داشت. خلفا همچنان عرب بودند و «امیرالمؤمنین» نامیده می‌شدند. اما برخلاف دوران گذشته، در مراتب پایین‌تر از خلیفه، عجم به شرط پذیرش دین اسلام و تسلط بر زبان و فرهنگ عربی، پست تر از عرب نبود و حتی بر عکس، چنانکه در فصل گذشته دیدیم، در میان اعراب چنین نگرانی عمیقی به وجود آمده بود که ایرانیان و بخصوص خراسانیان ارکان دولت عباسی را قبضه کرده‌اند.

البته سرآغاز این بوروکراسی جدید زودتر از مامون، همزمان با سقوط امویان و بر سر کار آمدن عباسیان بود و شاید دلیل اصلی آن هم این بود که عباسیان حکومت خود را بیش از همه مدیون ایرانیان و بخصوص خراسانیان بودند. اما خلافت مأمون و آمدن او به بغداد به این «ایرانی» و جهانی شدن دولت عربی و اسلامی تکان بزرگی داد.

شاید هم یک فرق مهم دولتداری نوع جدید و «ایرانی» دستگاه عباسیان با گذشته، در تلفیق شایستگی، ثروت و قدرت با علم، هنر و ادب بود[۲].

در گذشته ثروت اصولاً محصول قدرت بود، چیزی که در درجه اول به تیر و شمشیر تکیه می‌کرد. مهارت، اهمیت درجه اولی نداشت و لزوماً به قدرت و ثروت منتهی نمی‌شد. اما به هر حال علم و ادب عنصر جدیدی بود که به جامعه اسلامی علاوه شده بود. شرایط و الزامات پیدایش و شکوفا شدن علوم و فنون از جمله تمدن شهری، سنت فرهنگی و نوشتاری و همچنین آرامش و رفاه نسبی اجتماعی را در فصل‌های گذشته تا حدی بررسی کردیم. اما باید روی تعبیر و معنای «ادب»، طوری که پس از عباسیان در فرهنگ اسلامی جا افتاد، کمی تامل کرد.

به تدریج مسئولیت اداره دیوان یعنی بوروکراسی دولتی به تبعیت از نظام ساسانی به فرد مقتدر و دانایی به نام «وزیر» سپرده شد. اگرچه اندیشه تاسیس منصب وزارت در دوره امویان پیدا شد، اما این مقام در عمل در دوره خلافت منصور و هارون الرشید و وزارت خالد و یحیی برمکی بلخی و سپس با خلافت مامون و وزیر او فضل بن سهل سرخسی جا افتاد و تثبیت شد. بعد از مامون، این بوروکراسی به صورت اداره‌ها و یا دیوان‌های جداگانه مانند خراج (مالیات) و برید (مرسولات و پست) و جُند (لشکر) و «کُتّاب» (به معنی دبیران) تحت نظارت وزیر اعظم تقسیم شد. البته وزیر در نهایت زیر دست خلیفه و مجری فرامین او بود، اما بعد از خلیفه هیچ‌کس به اندازه وزیر قدرت نداشت، گرچه این مناسبات هم پیوسته تابع شخصیت خلیفه و وزیر و شرایط زمانه بود. این سنت دولتداری بعد از خلیفه متوکل در سال ۸۶۱ م. با برتری فرماندهان نظامی ترک در دارالخلافه عباسی به نفع نظامیان تغییر یافت، اما در دوره دودمان‌های سامانیان، غزنویان و سلجوقیان با چهره‌هایی مانند جیهانی، بلعمی، بیهقی، نظام الملک و نصیرالدین طوسی تا مدت‌ها همچنان ادامه داشت.

در حالیکه خلیفه‌ها، پادشاهان و امیران می‌آمدند و می‌رفتند، کار اداره دولت از طریق وزیرانِ اکثراً ایرانی که کاردان و سیاستمدار و اغلب دانشمند، ادیب و مورخ هم بودند و در حیطه قدرت خود علوم و فنون را تشویق و حمایت می‌نمودند، ادامه می‌یافت.

دبیران نیز که زیر دست وزیران کار می‌کردند، مُلزم بودند زبان عربی و فارسی را به خوبی و شیوایی بدانند. آنها می‌بایست سطح اطلاعات مطلوبی از فقه و کلام، تاریخ، جغرافیا و راه‌ها، نجوم، ریاضیات و محاسبات مالی می‌داشتند و همچنین صاحب معلومات عمومی در حوزه‌های گوناگون فنی چون گردش آفتاب و ماه و طول روز و شب و نیز محاسبات مربوط به اندازه‌گیری مسافت‌ها و اوزان می‌بودند و همه این خصوصیات را با رفتار و مَنشی نجیبانه می‌آمیختند[۳]. این طبقه دبیران نیز که در دولت عباسیان و متعاقباً در دولت‌های طاهریان، سامانیان و آل بویه تا غزنویان و سلجوقیان بوروکراسی دولتی را تشکیل می‌دادند، به نوبه خود علم و ادب را در حد توانایی خویش ترغیب و تشویق نموده و دانشمندان و ادیبان را حمایت می‌کردند.

بیت الحکمه بغداد ویرایش

از ابتدای دودمان عباسیان یعنی سال ۷۵۰ م. تا دو سه قرن بعد اکثر خلفای عباسی به درجات مختلفی حامی علم و ادب و یا شاخه‌های معینی از آن بودند. اما در صد سال نخست عباسیان، مخصوصاً خلیفه مامون (۷۸۶-۸۳۳ م) شخصاً نقش خاصی در حمایت مؤثر و فعال از شکوفایی همه‌جانبه علوم و فنون در این مرحله از تاریخ اسلام ایفاء نمود، دوره‌ای که مانند آن دیگر تکرار نشد، و یا نتوانست تکرار شود. نزدیکان خلیفه و دیگر بزرگان دولت مانند حاکمان بغداد که از دودمان ایرانی طاهریان بودند و دیگر شخصیت‌های غیرنظامی و ثروتمند نیز به پیروی از خلیفه، اهل دانش و قلم را تحت حمایت شخصی خود می‌گرفتند.

برخی از مورخین، این دوره شکوفایی علوم و فنون در دنیای اسلام را «دوره طلایی اسلام» نامیده و تاسیس کتابخانه‌ای بنام «بیت الحکمه» یا خانه حکمت و دانش در بغداد در زمان خلافت هارون الرشید یا مامون را سرآغاز این دوره شمرده‌اند.

درباره تعبیر «دوره طلایی اسلام» مورخین و پژوهشگران نظرات مختلفی دارند. عموماً مورخین معاصر ترجیح می‌دهند که از به کار بردن عنوان «دوران طلایی» برای ادیان پرهیز کنند، چرا که معیار موفقیت‌های برجسته در حوزه‌های مختلف که می‌تواند پایه اطلاق تعبیر «دوران طلایی» گردد، اصولاً درباره یک کشور یا شهر و یا یک دودمان تاریخی صدق می‌کند. اما ارزیابی «طلایی» بودن یک دین، آن هم در گستره هزارو چندین ساله آن منطقی به نظر نمی‌رسد. با این همه نمی‌توان نادیده گرفت که تقریباً همه حوزه‌های فلسفه و علم در مرحله معینی از تاریخ دودمان عباسیان شکوفایی و رشد خارق العاده‌ای در سطح جهانی داشته است. به همین جهت در کتب جدیدتر تاریخ، مرحله معینی از دوران حکومت عباسیان نه به عنوان «دوره طلایی» دین اسلام، بلکه دوره‌ای در نظر گرفته می‌شود که به دلایل خاص خود صحنه شکوفایی بی نظیر فعالیت‌های علمی و فلسفی گردید و حتی تا درجه معینی به رونق تجارت، معماری و هنر انجامید. غالباً گفته می‌شود که این مرحله در نیمه‌های قرن هشتم میلادی با سرکار آمدن سلسله عباسیان آغاز شده و بخصوص در دوره خلیفه مامون به اوج خود رسید. اما درباره پایان این مرحله اختلاف نظر هست. در حالی که برخی می‌گویند این دوره در نتیجه حملات مغول به بغداد و سرنگونی عباسیان در سال ۱۲۵۸ م. به پایان رسید، دیگران برآنند که زوال این شکوفایی علمی در تاریخ اسلام یکی دو قرن پیش از حمله مغول شروع شده بود. نگارنده ترجیح داده است که به پیروی از برخی پژوهشگران و تاریخ نگاران از جمله پروفسور جمیل (جیم) الخلیلی[۴]، استاد فیزیک از بریتانیا، از تعبیر «دوره طلایی دانش» در عالم اسلام استفاده نماید.

یکی از مراکز این نهضت و شکوفایی علمی در بغدادِ دوران عباسیان، و مهم ترین آنان، کتابخانه یا مؤسسه «بیت الحکمه» بود.

بیت الحکمه که محصول اندیشه‌های هارون الرشید و سپس حمایت فرزندش مامون بود، احتمالاً در سال‌های ۸۲۵-۸۲۶ م. گشایش یافت؛ ولی تاریخ واقعی تاسیس این مرکز و نحوه و ابعاد فعالیت آن مورد اختلاف مورخین است. بعضی‌ها بر این باورند که بیت الحکمه ابتدا مرکز ترجمه متون و کتب یونانی و پهلوی به عربی و در عین حال مرکز تحصیل، پژوهش و کلاً حیات علمی بغداد بوده است. اما دیگر مورخین از آن تنها به عنوان کتابخانه‌ای یاد می‌کنند که احتمالاً از خانواده برمکیان باقی مانده و اساساً مرکز کتاب‌های پهلوی و ترجمه آنها به عربی بوده است. به نظر آنها ترجمه‌های یونانی به عربی دیرتر و به طور جداگانه و طی سفارشات رسمی، اما بطور خصوصی و نه در بیت الحکمه انجام می‌گرفته است[۵]. برای ما تعیین محل اینگونه فعالیت‌ها اهمیت چندانی ندارد. مهم این است که نهایتاً چه در بیت الحکمه و چه در خانه‌ها و کتابخانه‌های شخصی افراد با نفوذ و متمول بغداد، حدود نود تا صد ترجمه آثار اصلی یونانی و پهلوی به عربی انجام گرفته و همچنین در این دوره دانشمندان بسیاری به بغداد جذب شده و تحت حمایت خلیفه و دیگر بزرگان دولت به تحقیق و تالیف آثار خود پرداخته‌اند.

بنابراین ما در اینجا ابتدا این دو موضوع را بحث خواهیم نمود. یکم: اهمیت جمع‌آوری کتاب‌های مهم و کمیاب و ترجمه آثار مهم کلاسیک مخصوصاً از یونانی به عربی، و دوم: جذب دانشمندان از چهار گوشه جهان اسلام به بغداد و حمایت از آنها در راه پژوهش و تالیف آثار جدید علمی.

اولین اقدام مهم مامون جمع‌آوری و ترجمه آثار کلاسیک یونانی و همچنین ایرانی و هندی بود. البته در زمان پدر مامون یعنی هارون و جد او یعنی منصور ترجمه آثار پهلوی و تا حدی سانسکریت مورد توجه بیشتری بود. به عبارت دیگر ترجمه آثار تمدن‌های باستان به عربی از قبل از مامون شروع شد. حتی برخی مکتوبات اداری و حسابداری ساسانی در دوره امویان از پهلوی به عربی ترجمه شده بود. بعدها در دوره هارون الرشید نیز برخی از آثار پهلوی و سانسکریت به ویژه در زمینه‌های اساطیر، نجوم و پزشکی به عربی ترجمه شد. به عنوان نمونه می‌توان از روزبه پور دادویه معروف به ابن مقفع، نویسنده و مترجم معروف ایرانی، نام برد که کتاب «کلیله و دمنه» را در همان دوره خلیفه منصور از پهلوی به عربی ترجمه کرد. اصل این آثار احتمالاً به زبان سانسکریت بوده که بعداً به پهلوی نوشته شده است. اما متن پهلوی «کلیله و دمنه» پس از فتوحات عرب مانند بسیاری از آثار دیگر پهلوی از بین رفت. بنا بر این امروزه اگر ترجمه عربی «کلیله و دمنه» نمی‌بود، ما اساساً از وجود چنین اثری به زبان پهلوی بی خبر می‌بودیم. بدین جهت می‌توان گفت که ترجمه‌های عربی از پهلوی و سانسکریت باعث «نجات» آن آثار شده‌اند، تا ما در دوران معاصر از آنها باخبر باشیم.

موج ترجمه آثار کلاسیک یونانی به عربی جهش دیگری به این نهضت داد. خلفای عباسی این دوره بر این باور بودند که دولتداری ایرانیان بسیار پیشرفته است، اما در علم و فلسفه کسی به پای یونانیان نمی‌رسد. در این باره ما در گذشته این نقل قول را از مورخ و متفکر معروف عرب الجاحظ آورده بودیم که نوشته بود: «اهل چین در صناعت، یونانیان در حکمت و آداب، آل ساسان در دولتمداری و ترک‌ها در جنگ برتر از دیگرانند»[۶]. از این جهت خلیفه هفتم عباسی مامون به ترجمه‌های مستقیم آثار کلاسیک از زبان یونانی و سریانی به عربی اهمیت ویژه‌ای می‌داد. منظور از «سریانی» گونه شمال شرقی زبان باستان آرامی است. بین قرن‌های دوم و هفتم میلادی آثار بسیاری بخصوص مربوط به کلیسای شرقی نسطوری به این زبان نوشته شده و زبان آسوری کنونی باقیمانده آن است. علت اینکه برخی آثار کلاسیک یونانی از ترجمه سریانی آنان به عربی ترجمه شده نیز احتمالاً آن است که در زمان هارون الرشید و مامون اصل یونانی برخی آثار کلاسیک یونانی دیگر از بین رفته و از آنها تنها ترجمه‌های سریانی باقی مانده بود. احتمال دیگر آن است که در آن دوره در دولت عباسی مترجمینی که از سریانی به عربی ترجمه کنند بیشتر و مترجمین یونانی-عربی کمتر یافت می‌شدند. در این مورد هم درست مانند نمونه «کلیله و دمنه» اگر این آثار از سریانی به عربی ترجمه نمی‌شدند، امروزه حتی در دنیای غرب کسی از موجودیت این آثار کلاسیک یونانی اطلاعی نمی‌داشت. همچنین از آنجایی که مترجمین عربی آثار کلاسیک یونانی غالباً از مسیحیان نسطوری بودند، تسلط آنان به سریانی و انتخاب متون سریانی آثار یونانی برای آنان امری بدیهی بود.

در قرون دوازدهم و سیزدهم که طلایه داران جنبش فرهنگی رنسانس در اروپا تشنه رجعت و بازخوانی و بهره‌گیری از آثار کلاسیک یونانی بودند، دریافتند که برخی از این آثار کاملاً از بین رفته‌اند و از آنها تنها ترجمه‌های عربی باقی مانده است. از این جهت مترجمین اروپایی مخصوصاً در ایتالیا و اسپانیا آثار گم شده یونانی و همچنین آثار جدید تر علمی شرقیان مسلمان مانند خوارزمی و ابن سینا را از عربی به لاتین ترجمه کردند تا در دوران بیداری و اصلاحات اروپا مطالعه، بررسی و تدریس شوند. بسیاری از مورخین معاصر این موضوع را که ترجمه عربی برخی از آثار کلاسیک باعث «نجات» آنان از مفقود شدن گردیده، یکی از خدمات بزرگ شکوفایی و دوران طلایی دانش در عهد عباسیان می‌دانند. به نظر آنها این ترجمه‌ها باعث شده‌اند که تاریخ تحول تمدن اروپایی از پایان دوران باستان در قرن ششم تا اوایل رنسانس در قرن پانزدهم به خاطر وقفه یک هزار ساله «قرون وسطی» از بین نرود[۷].

در تاریخ تمدن اروپایی «قرون وسطی» به دوره‌ای نزدیک به یک هزار سال گفته می‌شود که با فروپاشی امپراتوری روم در قرن ششم میلادی شروع شده و با آغاز رنسانس اروپا در قرن پانزدهم به پایان رسیده است. تا گذشته‌ای نه چندان دور، بسیاری از مورخین غربی قرون وسطی را دوران تاریکی و «وقفه» در پیشرفت دانش و فرهنگ اروپایی می‌شمردند. با رواج یافتن بحث مربوط به دوران طلایی دانش در اسلام، برخی مورخین به این نتیجه رسیده‌اند که این دوره عالم اسلام، نقش «پل» میان تمدن باستان و رنسانس بازی کرده است.

خلیفه مامون در طی «نهضت ترجمه آثار کلاسیک» با صرف مبالغی هنگفت و پرداخت حقوق‌های گزاف، گروه بزرگی از نویسندگان و مترجمین را در بغداد گرد هم آورده بود. او حتی نمایندگان مخصوص خود را به قسطنطنیه و اسکندریه فرستاد تا کتاب‌های کمیاب یونانی را به هر بهایی که شده از این کتابخانه‌های معروف قرون وسطی خریداری کرده و به بغداد بیاورند. ده‌ها اثر، چندین بار و هر بار با تصحیحات، حواشی و توضیحات جدیدی از سوی افراد مختلف از یونانی به عربی ترجمه شد.

بنظر می‌رسد خلفای عباسی که در پی یک جنگ داخلی جایگزین امویان شده بودند، می‌خواستند با رفتاری دوراندیشانه نقش حامیان چند فرهنگی علم و آموزش را ایفا نمایند. یکی از اقداماتی که آنها به همین منظور انجام دادند، برپا کردن همین نهضت ترجمه بود که در طول آن تقریباً همه آثار غیر ادبی، غیر تاریخی و غیر مذهبی یونانی با برنامه ریزی مشخصی به عربی برگردانده شد.

از گروه بزرگی که در بغداد مشغول جمع‌آوری و ترجمه آثار علمی و کلاسیک در دوره مامون و جانشین او معتصم بودند، می‌توان از بزرگانی مانند برادران «بنوموسی» و ابوزید حُنین بن اسحاق نام برد. آنها نه تنها مترجمینی زبردست، بلکه از دانشمندان معروف عصر خود بودند که آثار علمی فراوانی تالیف نمودند.

برادران «بنوموسی» یعنی «فرزندان موسی» با نام‌های محمد، احمد و حسن بن موسی شاکر که اهل مرو و ایرانی تبار بودند، تحت حمایت شخصی مامون، حاکم وقت خراسان و خلیفه بعدی قرار داشتند که در دوران حکومت خراسان نبوغ علمی آنان را تشخیص داده و هر سه را با خود به بغداد آورد. آنها که پهلوی می‌دانستند و یونانی را نیز آموخته بودند، بسیاری از آثار کلاسیک فلسفی و علمی آن دوره را به عربی ترجمه نمودند. هر سه برادر که از این طریق صاحب ثروت و نفوذ بسیاری شده بودند، خود تعداد زیادی مترجم را با دستمزدهای بالا استخدام کرده و به کار ترجمه آثار مهم کلاسیک گماشته بودند. اما شهرت اصلی «فرزندان موسی» بخاطر پژوهش و تالیف آثار معروفی در آن زمان درباره هندسه و اختراع دستگاه‌های مکانیکی جدید از جمله در حوزه کشاورزی و آبیاری بود. احتمالاً معروف ترین اثر بنو موسی «کتاب الحیَل» یعنی کتاب مصور ترفندها و اختراعات مهندسی آنها بود. برادران بنوموسی در ضمن جزو نخستین ریاضی دانانی بودند که سنت و راه ریاضی دانان کلاسیک یونانی را ادامه داده و آن را تکمیل نمودند. یکی از شاگردان جوان بنو موسی، حُنین بن اسحاق نام داشت که به روایتی، به تدریج مسئولیت کل کارهای ترجمه در بیت الحکمه را بر عهده گرفت.

حُنین بن اسحاق اصالتاً از اعراب مسیحی و نسطوری مذهب نزدیک بغداد بود که در کنار یونانی، پهلوی یا فارسی میانه و سریانی یعنی آرامی میانه را به خوبی آموخته و بخصوص با ترجمه آثار کلاسیک پزشکی از جمله کتب پزشک یونانی جالینوس شهرت یافته بود. علاوه بر این، حُنین بسیاری از متون کلاسیک یونانی را از زبان یونانی و یا از ترجمه‌های سریانی و آرامی قدیم آنان به عربی ترجمه کرد. حُنین در عین حال پزشک مخصوص خلیفه متوکل و مؤلف تقریباً یکصد کتاب علمی از جمله ده جلد در باره چشم پزشکی بود.

دوره متاخر «نهضت ترجمه» که برخلاف دوره متقدم آن به جای ترجمه آثار پهلوی و سانسکریت مستقیماً بر ترجمه آثار کلاسیک یونانی متمرکز شده بود، از سال ۷۵۰ م. تا اواخر قرن دهم یعنی حدود دویست سال و حتی کمی بیشتر ادامه یافت. در این دوره به روایتی نَوَد کتاب و به روایتی دیگر «تقریباً همه کتب غیر ادبی، غیر تاریخی و غیر مذهبی یونانی که در مناطق شرقی بیزانس و خاورمیانه در دسترس بودند»[۸] به عربی ترجمه و همراه با تفسیر و حواشی لازم منتشر شدند. جلیل الخلیلی می‌نویسد: «دیگر نیازی به ترجمه دانش کلاسیک یونان باقی نمانده بود. پژوهش‌های جدیدی به زبان عربی منتشر شده بود که به سطح دانش بشری در این رشته‌ها ارتقاء بیشتری بخشیده بودند. مثلاً نوشته بطلمیوس با نام مَجسطی (درباره ریاضیات و ستاره‌شناسی، م) دیگر کتاب روزآمدی محسوب نمی‌شد»[۹].

یکی از بزرگان دوره طلایی دانش در جهان اسلام که شاید بتوان گفت دانشمندان کلاسیک یونان را پشت سر نهاده بود، محمد بن موسی خوارزمی بود که به قول الخلیلی «بزرگترین دانشمند عالم اسلام» محسوب می‌شود. خوارزمی در بغداد و در محیط بیت الحکمه فعالیت می‌کرد. او جزو دانشمندانی بود که زیاد در کار ترجمه متون نبودند، بلکه راساً به کارهای علمی می‌پرداختند و از چهار گوشه امپراتوری عباسی به بغداد جذب شده و مورد حمایت دستگاه خلافت قرار گرفته بودند. فهرست مشخصی در دست نیست که نشان دهد کدام دانشمند در کدام مرحله و از سوی کدام خلیفه عباسی و یا وزیر و دبیر دستگاه خلافت به بغداد دعوت شده است؛ ولی به نظر می‌رسد که دعوت دانشمندان به بغداد، یکی دو قرن بعد از فروکش کردن «نهضت ترجمه» نیز تا حدی ادامه یافته و به موازات زوال خلافت عباسی در قرون یازدهم و دوازدهم، اساساً دودمان‌های تابعه مانند سامانیان و آل بویه به حمایت از دانشمندان، ادیبان، نویسندگان و شاعران پرداخته‌اند.

در اینجا کافی است تنها به چند تن از مشهورترین دانشمندان آن دوره که مورد حمایت دستگاه خلافت قرار گرفته و تا چندین قرن بعد زبانزد محافل علمی و دانشگاهی اروپا بودند، اشاره نماییم:

محمد بن موسی خوارزمی (۷۸۰-۸۵۰ م) حکیم و ریاضی‌دان معروف از خوارزم که در جبر تبحر داشت و کتاب‌های ریاضیات او از عربی به لاتین ترجمه و صدها سال در اروپا تدریس می‌شد. کلمه «الگوریتم» از نام وی یعنی «خوارزمی» و نام اروپایی علم جبر یعنی «الجبرا» از کتاب خوارزمی به نام «الجبر» گرفته شده است. تحت تأثیر خوارزمی، عددنویسی رومی رایج در اروپا به عددنویسی کنونی هندی-عربی تغییر یافت.

یعقوب بن اسحاق کِندی (۸۰۰-۸۷۳ م) اصالتاً از جنوب عربستان، فیلسوف برجسته اسلامی، ریاضیدان، منجم و مترجم عرب است که حدود ۲۷۰ کتاب و رساله در باره ده‌ها زمینه نوشته و بسیاری از آنان از بین رفته است.

ابوعلی حسن بن هیثَم (۹۰۵-۱۰۴۰ م) که یکی از مبرز ترین ریاضی دانان عرب و بنا به بسیاری دائرةالمعارف‌ها از برجسته ترین فیزیکدانان جهان بود.

برخی دیگر از دانشمندان مشهور این دوره نیز در بعضی مراحل زندگی خود گذری به بغداد داشته‌اند و یا چندین سال در آنجا زندگی کرده و به شهرهای دیگر و مهم آن دوره مانند دمشق، قاهره، ری، بلخ و بخارا سفر کرده‌اند. اما در باره حمایت آنان از سوی حاکمان عباسی و یا اصولاً روابط آنان با دستگاه خلافت اطلاعات روشنی در دست نیست. مثلاً نمونه محمد فارابی (۸۷۰-۹۵۰ م) از فاراب و یا پاریاب قزاقستان یا افغانستان کنونی را داریم که در غرب معروف به «معلم ثانی» پس از ارسطو شده است. گویا فارابی در همین دوره مدتی در بغداد نیز زندگی کرده، اما ظاهراً رابطه‌ای با دستگاه خلافت نداشته است.

نمونه دیگر محمد زکریا رازی (۸۵۴-۹۲۵ م) از شهر ری است که سرشناس ترین پزشک و داروشناس دنیای اسلام شمرده می‌شود و در کنار ابن سینا (۹۷۰-۱۰۳۷ م) که تقریباً شصت سال بعد از او به دنیا آمد، از بزرگان تاریخ پزشکی جهان نامیده شده است. رازی با برتر شمردن خِرد بر ایمان کورکورانه، در عین حال اندیشه‌های فلسفی بحث برانگیزی در باره عقل و وحی، آغاز هستی و خیر و ضرر ادیان و پیامبران در زندگی مردم داشت. رازی که تحت حمایت حاکمان محلی ری و سامانیان قرار داشت، مدتی نیز در بغداد زندگی و کار کرد. او با دعوت خلفای عباسی به تاسیس و کار بیمارستان‌های مختلف بغداد کمک کرد، اما بخش اصلی کار و زندگی رازی در ری بود. بعید نیست که بعضی مواضع نفی آمیز و خِردگرایانه‌ای که در مورد ادیان، کتب آسمانی و پیامبران به رازی نسبت داده می‌شود، در کوتاه بودن اقامت وی در بغداد مؤثر واقع شده است.

همچنین لازم است به خاندان معروف ایرانی الاصل نوبختی نیز اشاره نمود که در سال‌های خلافت منصور و چند جانشین او به عنوان منجم دربار کار و فعالیت می‌کردند. بنیانگذار این خاندان که در منابع «نوبخت فارسی مجوسی منجم» خوانده می‌شود، به دعوت منصور اسلام آورد و نام «ابوسهل نوبخت» را گرفت. او با پیشگویی خلافت منصور و تعیین زمان مناسب برای بنای شهر بغداد شهرت و مکنت یافت و در دوره هارون الرشید برخی آثار پهلوی را نیز به عربی ترجمه نمود. فرزندان ابوسهل نیز با فعالیت خود در علم نجوم، سیاست و تحقیقات فقه شیعه شهرت یافتند. معروف ترین آنها حسن بن موسی نوبختی مؤلف «فرق الشیعه» است که از نخستین آثار منسجم در باره فرقه‌های شیعه به شمار می‌رود[۱۰].

در اینجا ما به آثار مهم تاریخی، جغرافیایی، ادبی و دینی که در دوره طلایی دانش در اسلام تالیف شده‌اند و نویسندگان این کتاب‌ها اشاره‌ای نمی‌کنیم، زیرا اصل توجه ما در این مباحث به علوم عقلی است.

قرن نهم و دهم میلادی (۸۰۰ تا ۱۰۰۰ م) دوره اصلی شکوفایی علم و ادب در دنیای اسلام بود. در کنار بیت الحکمه، ده‌ها کتابخانه شخصی دیگر در بغداد تاسیس شده بود که متعلق به افراد بانفوذ و متمول شهر بودند. در این مراکز نه تنها علمای عرب، بلکه دانشمندان و مترجمین برجسته ایرانی، مسیحی و یهودی نیز گرد هم آمده و مشغول بحث، پژوهش، تالیف و ترجمه بودند. جالب توجه است که این نهضت بزرگ ترجمه و تالیف صرفاً به علت علاقه خلفا و وزیران نبود. گویی این نهضت از نخبگان دولت عباسی در بغداد گرفته تا افراد با نفوذ و متمول و حاکمان ولایات و فرماندهان نظامی، همه را در برگرفته بود. «نهضت ترجمه، فراسوی همه مرزهای دینی، فرقه‌ای، قومی، قبیله‌ای و زبانی بود. در میان حامیان این نهضت هر کسی را یافتن ممکن بود: عرب و غیر عرب، مسلمان و غیر مسلمان، سنی و شیعه، سپهسالار و افراد غیرنظامی، تاجر و زمیندار»[۱۱].

چرایی و چگونگی پیدایش چنین محیط مساعد برای شکوفایی علم و ادب در دنیای اسلام هنوز بقدر کافی مورد بحث و تحلیل قرار نگرفته است. اما بدون شک اگر دولت امویان باقی مانده بود، اگر علاقه شخصی و تشویق معنوی و مالی خلفای عباسی و امیران محلی وجود نمی‌داشت و اگر امپراتوری گسترده عباسیان دولت واحدی با یک ایدئولوژی و زبان مشترک یعنی اسلام و عربی نمی‌بود، به سختی می‌توانستیم بگوییم که در شرایط ۱۲۰۰ سال پیش اصولاً چنین شکوفایی علمی می‌توانست پیش بیاید و برای بیش از ۲۰۰ سال دوام بیاورد.

همچنین در پیروی از بغداد و با حمایت حکومت‌های ولایات اسلامی در بخارا، بلخ، کوفه، قاهره و قرطبه در اسپانیا کتابخانه‌های دیگری نیز تاسیس یافت. کتابخانه معروف امیران سامانی در بخارا که ابن سینا و ابوریحانی بیرونی نیز مدتی در آن مشغول پژوهش و تالیف آثار خود بودند، در همین دوره و با حمایت مستقیم امیران و وزیران سامانی فعال بود. از این جهت می‌توان گفت که اگرچه بغداد به عنوان پایتخت دولت عباسی جاذبه بیشتری نسبت به دیگر مراکز علمی و فرهنگی عالم اسلام در این دوره داشت، اما شکوفایی علم و ادب منحصر به بیت الحکمه و یا بغداد نبود.

از اواخر قرن نُهم میلادی به بعد دو تحول مهم در مرکز خلافت رخ داد. اولاً حکومت‌های محلی و از جمله سامانیان و آل بویه در ایران قدرت و استقلال بیشتری در برابر خلافت و دولت مرکزی عباسیان بدست آوردند و بدین ترتیب نفوذ سیاسی و در نتیجه توان مالی خلفا کاهش یافت. همچنین نظامیان و فرماندهان ترک که از آسیای میانه برای حفاظت از دستگاه خلافت آورده شده بودند، بزودی آنچنان قدرت یافتند که خلفا در دست آنان بازیچه‌ای بیش نبودند، تا جایی که چند خلیفه بدست آنان به قتل رسید.

ثانیاً همزمان با خلافت متوکل که در سال ۸۶۱ م. به دست گروهی از نظامیان ترک دربار به قتل رسید، اصولاً جهت گیری مذهبی و سیاسی دستگاه خلافت به سرکوب جریان فلسفی و دینی خِرَدگرایانه معتزله و همچنین مقابله با علویان و دیگر مذاهب و فرقه‌های غیر سنتی متمایل شد. فشار بر اقلیت‌های دینی مانند مسیحیان و یهودیان شدت گرفت. به موازات این تحولات، تشویق و ترغیب دانشمندان و نیز پژوهش‌های علمی یا فلسفه‌های غیر الهی و به همین ترتیب ترجمه آثار کلاسیک یونانی رو به زوال گذاشت، در حالیکه فقه و تاریخ‌نگاری اسلامی و شعر و ادبیات عربی تا مدتی همچنان مورد حمایت بود. قدرت و ثروت خلفا و دولت و انسجام نسبی آن رو به زوال گذاشت. مرزبندی‌ها و اختلافات مذهبی و فرقه‌ای متبلور تر شد. تمایل به سنت گرایی و اتکاء مطلق به احکام دینی و احادیث و نیز درون گرایی متصوفانه و پرهیز از شک، پرسش و پژوهش خِرَدگرایانه دست بالا را گرفت.

در نتیجه این روند، خلیفه‌های عباسی در برابراقتدار آل بویه ایرانی و سپس سلجوقیان ترک بیش از پیش به صورت حکمرانان نمایشی در آمدند و عاقبت دودمان عباسیان در سال ۱۲۵۸ م. در نتیجه حمله هلاکوخان مغول کاملاً منقرض شد.

برخی مورخین بر آنند که دوره شکوفایی علم و ادب با حمله ویرانگر هلاکو خان مغول به بغداد و تخریب این شهر و از جمله بیت الحکمه رسماً پایان یافته است. شاید گذاشتن چنین نقطه پایان تاریخی از نگاه تاریخ‌نگاری جالب باشد. اما واقعیت این است که دوران طلایی دانش در عالم اسلام یکی دو قرن قبل از حمله مغول و همزمان با آغاز زوال قدرت خلفای عباسی رو به افول گذاشته بود.

فقط ایرانیان؟ ویرایش

در بررسی دوره طلایی دانش در اسلام چند نگرش اشتباه آمیز وجود دارد. بعضی‌ها کوشش می‌کنند که در این دوره نقش ایرانیان را بیش از حد برجسته نمایند و مقام اقوام و زبان و فرهنگ‌های دیگر را در سایه قرار دهند. دیگران همین تلاش را با عنوان کردن «دوران طلایی دانش عربی» در مورد اعراب و زبان عربی انجام می‌دهند و گروه سوم تا حد امکان نقش «تمدن آسیای میانه» و مشخصا ترک‌ها را برجسته می‌کنند. بنظر می‌رسد که انگیزه اصلی این نگرش‌ها نه علمی و تاریخی، بلکه دغدغه‌های قومی و ملی است، چیزی که هزار سال پیش در جوامع اسلامی اهمیت چندانی نداشت و تنها در یکی دو قرن اخیر است که در کشورهای معاصر اسلامی رواج یافته است.

اما واقعیت چیست؟ ویرایش

اگر صد یا دویست دانشمند، فیلسوف، پزشک، وزیر، فقیه، مورخ، مترجم و یا هنرمند سرشناس ششصد سال نخست اسلام را در نظر بگیریم و شرح حال مختصر آنان را بخوانیم، خواهیم دید که نام اکثر آنان عربی و یا مُعرّب یعنی عربی شدهِ نام‌های ایرانی، رومی، عبری، ترکی یا اروپایی است. اما نباید اشتباه کرد. به راستی هم، در تایید مشاهدات ابن خلدون، اکثر این دانشمندان نه عرب، بلکه «عجم» یعنی غیرعرب و مشخصا ایرانی، یعنی از سرزمین‌های ایران سابق ساسانی و ایرانی زبان بودند. همچنین جالب است که از میان ایرانیان نیز کسانی که یا مستقیماً و یا اصالتاً از خراسان و ماوراءالنهر بودند، گروه نسبتاً بزرگ‌تری از دانشمندان و نخبگان این دوره را تشکیل می‌دادند.

شاید می‌توان درک کرد که چرا ایرانیان بزرگترین گروه دانشمندان و فیلسوفان، ادبا، وزیران و دبیران و حتی علمای دینی جهان اسلام تا دوره زوال سلجوقیان و مدتی بعد از آن را تشکیل می‌دادند. به قول ریچارد فرای «ایرانیان اولین کسانی بودند که به اندیشه «عرب یعنی اسلام» پایان نهاده و اسلام را به فرهنگ و دینی به راستی جهانی تبدیل نمودند»[۱۲]. جای شک نیست که کوله بار فرهنگی و تاریخی ایرانیان و رومیان با گذشته دولتداری این دو امپراتوری باعث تاثیرگذاری چشمگیر آنان بر محیط فرهنگی و علمی امپراتوری جدید اسلامی شده است. همچنین به احتمال قوی قرار داشتن خراسان و ماوراءالنهر در حاشیه شرقی ایران ساسانی و تأثیر مستقیم و درازمدت ادیان و فرهنگ‌های همسایه مانند آیین بودایی از هندوستان و چین و ادیان زرتشتی، مسیحیت، یهودیت و مانویت از نجد ایران و خاورمیانه نیزنقش مهمی در فراوانی دانشمندان وبوروکرات‌های دولتی از این منطقه این دوره داشته است.

اما طوری که شرح آن رفت، دور از واقعیت و انصاف خواهد بود اگر این شکوفایی علوم و فنون را به ایران تاریخی یا خراسان و ماوراءالنهر محدود کنیم و نقش عوامل دیگری را که ذکر کردیم، نادیده بگیریم. احتمالاً بدون وجود دولت بزرگ عباسیان و خلفایی مانند مامون که شخصاً علاقمند به ترویج علوم و فنون بود و همچنین بدون پول و ثروتی که در بغداد جمع می‌شد و بخشی از آن برای اینگونه اهداف صرف می‌گردید، و یا بدون گردهم آمدن فعالانه نخبگان ایرانی، رومی، عرب، ترک، آفریقایی و اسپانیایی، شکوفایی علوم و فنون به آن صورت که در دوره‌ها و سرزمین‌های گوناگون جهان اسلام مشاهده شد، پدید نمی‌آمد. همچنین اگر جریان فلسفی و مذهبی «معتزله» نمی‌بود که برای مدتی حدود یک قرن شرایط نسبتاً مساعدی برای پژوهش‌های عقل مدار و خِردگرایانه فراهم نمود (اگرچه این جریان بعدها به افراط و سرکوب دگراندیشان انجامید)، در آن صورت شاید در تاریخ اسلام شاهد چنین مرحله‌ای به نام «دوره طلایی» نمی‌بودیم.

علوم عربی یا به زبان عربی؟ ویرایش

و اما در کنار مبالغه در مقام خراسان و ماوراءالنهر و اغراق در نقش ایرانیان در دوران طلایی دانش در اسلام، نگرش دومی نیز وجود دارد که صرفاً به خاطر آنکه تقریباً همه آثار علمی، فلسفی و تاریخی این دوره به زبان عربی نوشته شده، خود این دوره و دانشمندان و آثار آن را به فرهنگ عربی و کلاً «اعراب» نسبت می‌دهند و این واقعیت را ناگفته می‌گذارند که اکثریت بزرگ آثار علمی، فلسفی و تاریخی این دوره به زبان عربی بود، اما در تایید و ادامه گفته‌های ابن خلدون، اکثریت آن مولفین و دانشمندان نه عرب، بلکه «عجم» یعنی اصولاً ایرانی به معنی انسان‌های متعلق به فرهنگ، تمدن و زبان‌های ایرانی بودند.

در سرتاسر این دوره، از بخارا در شرق تا شمال آفریقا، عربی زبان مشترک علم، ادب، دین، تالیف و ترجمه بشمار می‌رفت. از این جهت در برخی از منابع اسلامی و اروپایی، از این دوره به عنوان دوره شکوفایی «علم و ادب عرب» و یا «شکوفایی علم عربی» نیز سخن گفته‌اند. اما بخصوص در چند دهه اخیر بسیاری از مورخین و نویسندگان دانشگاهی در اشاره به این دوره بجای «علم عربی» از آثار علمی «به زبان عربی» سخن می‌گویند[۱۳]. مثلاً الخلیلی می‌نویسد که اکثر آثار و ترجمه‌های این دوره به عربی بودند، اما نویسندگان آنان غالباً عرب نبودند و علاوه می‌کند که منظور او از تعبیر «علوم عربی» که در کتاب خود نیز به کار برده، این است که این آثار به زبان عربی و نه لزوماً «توسط اعراب» نوشته شده‌اند[۱۴]. این درست مانند آن است که تا قرن نوزدهم میلادی تقریباً همه آثار علمی، فلسفی و دینی اروپایی به زبان لاتین بودند.

تمدن آسیای مرکزی ویرایش

در کنارمبالغه در مقام خراسان و ماوراءالنهر و اغراق در نقش ایرانیان در دوران طلایی دانش دراسلام، نگرش دیگری نیز وجود دارد که به واقعیات تاریخی توجه چندانی نمی‌کند. در دهه‌های اخیر و بخصوص در ترکیه، آسیای مرکزی و برخی منابع جدید غربی[۱۵] آثاری منتشر شده‌اند که اکثریت بزرگ مشاهیر ایرانی دوره شکوفایی علمی مانند خوارزمی، ابن سینا و بیرونی را به صِرف اینکه محل تولد آنان خراسان تاریخی یا ماوراءالنهر بوده، از مجموعه وسیع تر اسلامی و حتی تمدن ایرانی جدا کرده، آنان را محصول «تمدن آسیای مرکزی» معرفی می‌کنند.

و لیکن منظور از «تمدن آسیای مرکزی» چیست؟

شکی نیست که خراسان و حتی «خراسان تاریخی» که شامل افغانستان نیز می‌شود، از نظر تاریخی بخشی از تمدن و فرهنگ ایرانی بود. تا اوایل اسلام، در مناطق مرزی «حاشیه» در شرق ایران تاریخی یعنی آسیای مرکزی و ماوراءالنهر، همزمان با برتری آشکار فرهنگ و تمدن ایرانی، نفوذ تاریخی تمدن و فرهنگ هندی و چینی نیز دیده می‌شد. آیا منظور از تعبیر «تمدن آسیای مرکزی» همین آمیزه فرهنگی ایرانی، چینی و هندی است؟

مقارن با سال‌های ۵۰۰ م؛ و تاسیس نخستین دولت قبیله‌ای ترک به نام «گوک تورک»، قبایل ترک دشت‌های آسیای مرکزی نیز وارد عرصه تاریخ این منطقه شده بودند. در زندگی منطقه، آنان اساساً نقشی نظامی داشتند و از این راه به زندگی سیاسی همسایگان خود در آسیای مرکزی تأثیر می‌گذاشتند. اما زندگی اجتماعی اغلب آنان تا چند قرن بعد هنوزاساسا مبتنی برچادرنشینی بود که آنگونه که قبلاً هم دیدیم، قاعدتاً برای تولید پدیده‌های «شهریّت» یعنی تمدن مانند کتابت، دولتداری، علوم و فنون یا ادبیات و هنر مناسب نیست. چند قرن بعد است که این قبیل پدیده‌های یکجانشینی را به تدریج به صورت روزافزونی درمیان ترک‌ها نیز می‌توان مشاهده کرد. پس اگر عامل ترک‌ها را نیز در نظرنگیریم، «تمدن و فرهنگ آسیای مرکزی» کدام است که گویا سرآمدانی مانند خوارزمی، ابن سینا و بیرونی را به وجود آورده است؟

در کتاب تحقیقی جدید و کلاً بسیار جالبی به قلم فردریک استار که در سال ۲۰۱۵ در آمریکا به چاپ رسید، گفته می‌شود که مدتی پس از تسخیر آسیای مرکزی توسط اعراب، «باد مشرق زمین بر فراز بغداد وزیدن گرفت»[۱۶] و «ابومسلم با لشکر اساساً تُرک آسیای مرکزی خود عباسیان را بر سرکار آورد، همان لشکری که تبدیل به ستون فقرات قدرت نظامی خلافت شد»[۱۷]. این گفته‌ها با واقعیات تاریخی همخوان به نظر نمی‌رسند.

دیدیم که مدت کوتاهی بعد از سقوط امویان و بر سر کار آمدن عباسیان به دست ابومسلم خراسانی و لشکر خراسانی او، تعداد ترکانی که اکثراً از میان اسیران و یا داوطلبان قبایل دشت‌های شمال به عنوان جنگجو و بعد حتی فرمانده نظامی به صفوف لشکریان طاهریان و سامانیان و سپس لشکر خلفای عباسی پیوستند، بیشتر و بیشتر شد. اما در دوره فروپاشی امویان یعنی سال ۷۵۰ م. قبول اسلام از سوی ترکان و موج نفوذ آنان از دشت‌های شمال به ماوراءالنهر و خراسان هنوز در مراحل نخستین خود بود. هیچ روایت تاریخی وجود ندارد که نشان دهد لشکر ابومسلم «اساساً از ترک‌های آسیای میانه عبارت بود.» برعکس، طوری که در فصل‌های گذشته دیدیم، بنا به منابع موجود تاریخی، این لشکر در اوایل اکثراً از اعراب مهاجر خراسان عبارت بود، اما به تدریج تعداد ایرانیان نومسلمان در آن افزایش می‌یافت[۱۸].

اکثریت بزرگ قبایل ترک تا قرن نهم و دهم یکجا نشین و مسلمان نبودند. گذار ترک‌ها به یکجا نشینی، تمدن شهری و از آن جمله پژوهش وتحصیل دانش و فلسفه و تالیف آثار علمی و فنی دیرتر انجام گرفت و در نتیجه آهسته تر و کمتر ثمره داد، اما همزمان با رشد یکجانشینی، به تدریج افزایش یافت. از این جهت، طوری که از نوشته‌های ابن خلدون و جاحظ نیز می‌توان دریافت، در ششصد سال نخست پس از اسلام، مهارت و شهرت ترک‌ها اساساً نه در زمینه دانش و فلسفه، بلکه فتوحات نظامی و حفظ دولتداری بود، مزیتی که ابن خلدون متاثر از حس «عصبیت» اقوام چادرنشین می‌شمارد. اتفاقاً بد نیست از این فرصت استفاده کرده و به مقام و سهم ترک‌ها در «دوره طلایی دانش» در اسلام اشاره‌ای بکنیم. در این مورد هم باید جانب واقعیت و انصاف را گرفت و از احساسات قومی یا ملی دوری جست.

ترک‌ها در دوره طلایی دانش ویرایش

پس از قرن نُهم میلادی به تدریج شاهد چند دانشمند ترک تبار می‌شویم که معروف ترین آنان عبدالحمید بن ترک، ریاضیدان برجسته قرن نُهم میلادی و معاصر ابوعبدالله محمد خوارزمی است. چندین اثر ریاضی به ابن ترک نسبت داده می‌شود که اکثر آنان به جز رساله‌ای درباره حل هندسی معادلات درجه دوم که ظاهراً بخشی از کتاب بزرگ‌تری در باره جبر بوده، از بین رفته‌اند. اطلاعاتی که در منابع تاریخی درباره زندگی ابن ترک داده می‌شود بسیار کم و مبهم است. اگرچه نام و نسب محلی وی در برخی منابع «جیلی» و «ختلی» نیز ذکر شده و برخی مولفین از این کُنیه‌ها نتیجه‌های محتمل دیگری مانند گیلانی بودن او نیز گرفته‌اند، اما به نظر می‌رسد که ذکر لقب «ترک» در پایان سلسله نسب‌هایی که به او نسبت داده شده، حکایت از ریشه ترکی او دارد.

در عین حال در اواخر قرن نُهم تا اواسط قرن دهم میلادی از پدر و پسری منجم به نام ابوالقاسم و ابوالحسن اَماجور (یا «ماجور») تُرکی نیز روایت شده است که اهل هرات افغانستان کنونی و اصالتاً از منطقه فرغانه (میان سه کشور ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان کنونی) بودند. درباره زندگی آنها نیز اطلاعات دقیقی موجود نیست، ولی منابع[۱۹] آورده‌اند که آنان میان سال‌های ۲۷۲ تا ۳۲۱ ق. (قرن دهم میلادی) ابتدا مدتی در شیراز و سپس مدت طولانی تری در بغداد سیارات و خسوف و کسوف و خورشید را رصد کرده و چندین کتاب درباره نتایج بررسی‌های خود نوشته‌اند.

احتمالاً ابن ترک و پدر و پسر اماجور از نخستین دانشمندان ترک بودند که به فعالیت علمی به معنای علوم «عقلی» پرداخته‌اند.

طوری که در فصل بعد نیز خواهیم دید، نخستین آثار «نقلی» ترکی، نصیحت نامه «قوتادقو بیلیگ» اثر یوسف خاص حاجب اوغلی و «دیوان لغات الترک» محمود کاشغری نیز صد سال بعد، یعنی در قرن یازدهم بعد از سقوط سامانیان و در دوره دودمان قراخانیان نوشته شده‌اند.

جالب است که هم کاشغری و هم پدر و پسر اماجور و همچنین به روایتی ابن ترک نیز چند سال در بغداد به سر برده‌اند، تا جایی که می‌توان حدس زد که آنها هم احتمالاً به درجه‌ای و برای مدتی که دقیقاً معلوم نیست، مشمول مراحل پایانی برنامه جذب دانشمندان به بغداد از سوی دستگاه خلافت بوده‌اند.

با این ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که ظهور دانشمندان و متفکرین ترک در «دوره طلایی دانش» در اسلام، به دلایلی که ذکر شد، دیر تر از دیگران و تعداد آنان در ابتدا محدود بود[۲۰]. اما برخی مورخین ترک برای بزرگ نمایی نقش ترک‌ها در دوره مزبور دست به افراط و مبالغه در آثار خود می‌زنند.

مثلاً در یکی از این منابع چنان وانمود می‌شود که (با وجود تاکید ابن خلدون بر نقش بزرگ ایرانیان در علوم و حوزه تفکر قرون وسطی، م) «وقتی که منشاء جغرافیایی این دانشمندان و متفکرین را در نظر می‌گیریم، به صراحت می‌بینیم که خود ایران نیز تا اندازه‌ای عقب می‌ماند و گهواره اصلی این دانشمندان، آسیای مرکزی و در مقیاس وسیع ترش ترکستان است»[۲۱]. این نقل قول از مقاله‌ای با عنوان «مقام ترکان در علوم و تفکر قرون وسطی» نوشته آیدین ساییلی استاد سابق دانشگاه‌های ترکیه است. مرحوم ساییلی برای اثبات این نگرش خود، سه دانشمند سرشناس این دوره محمد خوارزمی، ابوریحان بیرونی و ابوعلی سینا را از نگاه تباری «ترک» می‌نامد، چیزی که بر پایه هیچ اثر تاریخی قابل توجیه نیست. به جز برخی آثار معاصر ترکی، هیچ اثر جدی و علمی، ایرانی بودن فرهنگ و زبان این سه دانشمند ماوراءالنهری را مورد تردید قرار نداده است.

بنظر می‌رسد جنبه سیاسی و احساساتی مقاله مزبور پروفسور ساییلی، به مستدل و علمی بودن آن سایه افکنده است. صرفنظر از خوارزمی، بیرونی و ابن سینا که در مورد اصالت ایرانی آنان هیچ منبع و مورخی جدی اظهار شکی نکرده، ساییلی درباره قومیت محمد فارابی نیز بدون ذکر نا روشنی‌های مطلقی که درباره زندگی این دانشمند وجود دارد، تنها با تکیه بر یکی از دو تفسیر اصلی تاریخی که بیش از سیصد سال پس از فوت فارابی نوشته شده‌اند، او را «به یقین ترک» می‌نامد. او می‌نویسد: «فارابی‌ها، بیرونی‌ها، فرغانی‌ها، خوارزمی‌ها، ابن سیناها، آلپ اَر تونقارها، آلپ ارسلان‌ها (…) مانند برلیان‌هایی هستند که تاریخ ترکی را می‌آرایند»[۲۲].

دیمیتری گوتاس، مورخ یونانی-آمریکایی که زندگی نامه فارابی را با مراجعه به اکثر منابع تاریخی و به طریق مقایسه‌ای و تحلیلی بررسی کرده، می‌نویسد که منابع حاوی اطلاعات مربوط به زندگی فارابی را می‌توان به دو مرحله تقسیم کرد: منابعی که از دوره زندگی فارابی تا قرن دوازدهم میلادی یعنی حدوداً سیصد سال بعد نوشته شده‌اند و منابعی که از قرن دوازدهم به بعد یعنی سیصد سال پس از فوت فارابی تالیف شده‌اند. منابع گروه اول از جمله آثار ابن ندیم، مسعودی و ابن حوقل که قابل اطمینان تر هستند، اطلاعات دقیق و روشنی در باره زندگی او نمی‌دهند، در حالیکه منابع دیر تر یعنی سه قرن بعد از فوت فارابی اصولاً با گمانه زنی مخلوط شده‌اند. این منابع نیز صرفنظر از تخییلاتی که در تاریخ بیهقی ذکر شده، اصولاً عبارت از دو منبع هستند که همه زندگی نامه‌های بعدی بر پایه همین دو منبع نوشته شده‌اند: «عیون» تالیف ابی اُصیبعه از شام که ادعا می‌کند پدر فارابی فارِسی (ایرانی) بوده و ابن حَلکان از عراق که فارابی را ترک تبار نامیده است. به نظر گوتاس این اطلاعات و دیگر تفصیلات و شاخ و برگ‌هایی مانند نام و نسب فارابی که چند قرن بعد پیدا شده، محصول خیالبافی است و ربطی به واقعیات ندارد. منابع تاریخی حتی در مورد محل تولد فارابی یا ریشه‌های جغرافیایی او نیز اختلاف دارند. در این مورد برخی مانند «حدود العالم» و ابن حوقل از فاراب (به فارسی قدیم «پاراب») در کرانه رود سیحون یا سیردریا (امروزه تقریباً اُترار در قزاقستان کنونی) و برخی دیگر مانند ابن ندیم از «فاریاب» خراسان («من الفاریاب من ارض خراسان») در میان مرورود و بلخ نام برده‌اند[۲۳].

به طور خلاصه می‌توان گفت که در طی دویست، سیصد سالی که «دوره طلایی دانش در اسلام» نامیده می‌شود، خلافت عباسی، دولتمداران و دانشمندان و فیلسوفان ایرانی و در عین حال عربی، رومی و اقوام دیگر همه و هرکدام به نوعی و در دوره‌ای در رواج علم و ادب در دنیای اسلام نقش برازنده‌ای داشتند. اما این فراز علمی و فرهنگی پس از مدتی به دلایل گوناگون از جمله سیاسی، مذهبی، اجتماعی و اقتصادی رو به زوال گذاشت. نه آن «نام» فراز علمی محصول دسترنج تنها یک قوم یا مذهب و فرهنگ بود و نه این «ننگ» نشیب بعدی دانش را می‌توان گناه تنها یک قوم، مذهب یا حادثه نظامی و سیاسی، حتی تنها ویرانگری مغول نامید.

دوره طلایی دانش در اسلام پدیده واحد و منسجمی در تمام دنیای اسلام و تحت یک حکومت معین نبود. بنظر می‌رسد که برای مدتی بیش از دو قرن در بغداد و با حمایت خلفا، و سپس گاه در قاهره و بخارا و گاه در دمشق و اسپانیا، با پشتیبانی معنوی و یا مالی این یا آن حکومت و امیر، در این و یا آن حوزه علمی، هنری و یا فلسفی، کار پژوهش و تالیف و یا ترجمه رواج یافته و دیرتر به خاطر تغییر حاکم و حکومت، رواج و زوال این و یا آن طرز فکر فلسفی و مذهبی، و یا اراده فلان امیر، دوره شکوفایی مزبور فروکش کرده است. دوره طلایی دانش در اسلام مدت‌ها قبل از حمله هلاکو و با خاک یکسان شدن بغداد و «بیت الحکمه» آن زوال یافته بود. این را می‌توان به روشنی در مثال دوره‌های سامانیان و سلسله‌های متعاقب آنان دید که در فصل آینده شرح خواهیم داد.

زیرنویس‌ها ویرایش

[۱] در این مورد به فصل «چرا خراسان و ماوراءالنهر؟» کتاب حاضر مراجعه کنید.

[2] Kennedy: Baghdad, pp. ۲۴۳-۲۴۵

[3] Bosworth and Clauson, quoting Ibn Qutayba Dinawari: Al-Xwarazmi and the Peoples of Central Asia, pp. ۹۸-۹۹

[4] Jamil (Jim) al-Khalili: Das Haus der Weisheit, Frankfurt ۲۰۱۶

[5] Gutas: Greek Thought, Arabic Culture, pp. ۵۸-۶۰

[۶] جاحظ: مناقب، ص. ۶۶

[۷] الخلیلی، همانجا، ص. ۱۸

[8] Gutas: Ibid. , p. ۱

[9] Al-Khalili: Ibid. , p. ۹۷

[10] Anthony, Sean W. : Nawbakhti Family, in Iranica online, viewed on ۱۲٫۰۶٫۲۰۲۰

[11] Gutas: Ibid. , p. ۵

[12] Frye: The Golden Age of Persia, Introduction, p. vii

[۱۳] از اواخر این دوره یعنی قرن دهم و مخصوصاً یازدهم میلادی به بعد شاهد تجدید حیات زبان و ادبیات نوشتاری فارسی هستیم که با پشت سر گذاشتن مرحله زبان پهلوی و یا فارسی میانه، وارد دوره «فارسی دری معاصر» می‌شود. از این دوره به بعد تالیف آثار علمی و فلسفی به زبان فارسی از سر گرفته می‌شود. این موضوع را در فصل جداگانه‌ای بحث خواهیم کرد.

[14] Al-Khalili: Ibid. , p. ۲۵

[۱۵] به عنوان نمونه ن. «روشنگری گمگشته – دوران طلایی آسیای مرکزی از فتوحات عرب تا تیمور لنگ» نوشته فردریک استار (با عنوان اصلی زیر) که اصل انگلیسی آن این نوشته نیز مورد استفاده قرار گرفته است. کتاب فردریک استار اخیراً به فارسی هم ترجمه شده است:

Starr, S. Frederick (2015): Lost Enlightenment. Central Asia’s Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane, Princeton University Press

[16] Starr: Ibid. , p. ۱۲۶

[17] Ibid. , p. ۱۲۷

[۱۸] ن. فصل «انقلاب عباسی و خراسان» همین کتاب

[19] Pingree, D. : Banu Amajur, in Iranica online, viewed on ۰۴٫۰۶٫۲۰۲۰

[۲۰] در حوزه علوم «عقلی»، باید از دانشمند برجسته دیگر ترک، محمد طارق اُلغ بیک فرزند شاهرخ از پادشاهان تیموری ایران و نوه تیمور لنگ نیز نام برد، اگر چه او مربوط به دویست سال بعد از دوره مورد نظر ما یعنی سده‌های چهاردهم و پانزدهم می‌شود. شاهرخ و فرزندش الغ بیک که در سال ۷۹۵ ق. (۱۳۹۳ م) در سلطانیه زنجان به دنیا آمده بود، گوئیا هم و غم خود را وقف ترمیم نسبی ویرانگری‌هایی کرده بودند که پدر و پدر بزرگشان تیمور در عالم اسلام به بارآورده بود. شاهرخ و الغ بیک هر دو در آبادانی متصرفات خود و رواج علم و ادب کوشا بودند. الغ بیک حکومت ماوراءالنهر را داشت و پادشاهی ریاضی‌دان و اخترشناسی برجسته بود که یکی از دهانه‌های سطح کره ماه به نامش ثبت گردیده است. او مؤلف کتاب «زیج الغ بیک» است که از دقیق ترین تقویم‌های اسلامی به شمار می‌رود.

[21] Sayılı, Aydın: Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri, PDF, viewed on 04.06.2020

ضمناً ن. فصل «چرا خراسان و ماوراءالنهر؟» در همین کتاب.

[22]Sayılı: Aynı eser

[23] Gutas, Dimitri: Farabi, Biography, in Iranica online, viewed on ۰۴٫۰۵٫۲۰۲۰