ایرانیان و ترکان ماوراءالنهر از اسلام تا حمله مغول/گاهشمار تاریخ ایران تا ۱۵۰۰ م.
| حکایت همچنان باقی است | گاهشمار تاریخ ایران تا ۱۵۰۰ م. | منابع اصلی |
| ایرانیان و ترکان ماوراءالنهر از اسلام تا حمله مغول |
(تاریخ‌های داده شده تقریبی و میلادی هستند)
۱۵۰۰-۱۰۰۰ پ. م. مهاجرت اقوام هند و ایرانی (آریایی) از آسیای میانه و جنوب روسیه به نیم قاره هندوستان (هندی‌ها) و فلات ایران (مادها و پارسی‌ها).
۱۰۰۰-۱۲۰۰ پ. م. تاریخ احتمالی تولد پیامبر زرتشت (بنابر بعضی روایات).
۸۰۰ پ. م. قدرت گرفتن مادها.
۷۴۵-۶۲۶ پ. م. اوج قدرت دولت آشور (آسور) از خلیج فارس تا مصر و آسیای صغیر.
۶۲۶-۵۳۹ پ. م. تسلط بابل نو (کلدانیان) بر هلال حاصلخیز و فلسطین.
۶۷۸-۵۴۹ پ. م. امپراتوری ماد
۵۵۰-۳۳۰ پ. م. شکست مادها و آمیزش آنها با هخامنشیان. امپراتوری هخامنشیان از آسیای صغیر تا هندوستان.
۳۵۶-۳۲۳ پ. م. اسکندر مقدونی هخامنشیان را شکست می‌دهد. تسلط اسکندر از مقدونیه تا ایران و هندوستان.
۳۱۲ پ. م. – ۶۴ م. حاکمیت سلوکیان (جانشینان اسکندر) بر سرزمین وسیعی میان فرات و رود سِند.
۱۵۰ پ. م. برافتادن سلوکیان و به قدرت رسیدن اشکانیان پارتی از آسیای مرکزی و خراسان.
۷۸-۲۵۰ تسلط کوشانیان با مرکزیت پیشاور بر ماوراءالنهر، افغانستان و شمال غربی هندوستان.
۲۲۴-۶۵۱ ساسانیان اشکانیان را شکست می‌دهند و بر یک امپراتوری از فرات تا سِند حکمرانی می‌کنند.
۴۵۰-۵۰۰ حملات اقوام خیون و هپتالی («حیاطله») از آسیای مرکزی، حکمرانی هپتالیان (۴۵۰-۵۶۵) بر مناطق میان کاشغر و ایران و همچنین سُغد و پنجاب.
۵۳۱ تولد متفکر معروف مروزی پیش از اسلام، بزرگمهر، وزیر دانشمند خسرو انوشیروان.
۵۰۰-۶۰۰ در دشت‌های شمالی آسیای مرکزی زبان‌های ترکی جایگزین زبان‌های ایرانی اکثریت مردم می‌شود.
۵۵۲ تاسیس نخستین دولت ترک (خاقانات گوک تورک) در آسیای میانه (منطقه آلتای میان چین، مغولستان، قزاقستان و قرقیزستان کنونی). سنگ نوشته‌های ترکی. اختلافات داخلی و تقسیم این دولت به دو قسمت شرقی و غربی.
۵۶۵ ائتلاف ساسانیان و خاقانات ترک بر ضد هپتالیان. شکست دولت هپتالیان، تسلط ساسانیان بر جنوب و غرب سرزمین هپتالیان و حکمرانی ترکان بر شمال آن. نفوذ تدریجی ترکان به سرزمین ساسانیان.
۶۲۲ ظهور اسلام. هجرت پیامبر اسلام و آغاز تقویم هجری.
۶۳۲-۶۶۱ حکومت «خلفای راشدین» (ابوبکر، عمر، عثمان، علی). امپراتوری در حال گسترشِ اسلامی از سوریه تا رود آمو در شرق و در غرب تا خلیج سِرت در شمال لیبی.
۶۴۲ شکست ایران ساسانی از اعراب مسلمان. پیشروی اعراب در ایران. فتح ایران در ده سال.
۶۳۰ در شمال ماوراءالنهر، شکست دو دولت شرقی و غربی ترک به دست‌چین.
۶۵۲ به بعد: نخستین حمله‌های اعراب و مسلمانان از خراسان به ماوراءالنهر و آسیای مرکزی. نخستین آشنایی مردم بومی و ایرانی ماوراءالنهر و ترکان دشت‌های شمال با اعراب.
۶۶۰-۷۵۰ خلافت امویان بر سرزمینی از رودخانه سِند تا اقیانوس آتلانتیک.
۶۸۲ تاسیس دومین دولت ترک (تورگش) در قرقیزستان کنونی.
۶۹۹ زبان کتبی سرزمین‌های شرقی (ایرانی) امپراتوری اسلامی از پهلوی به عربی تغییر می‌یابد.
۷۱۱-۷۱۳ تسلط مسلمانان بر ماوراءالنهر (سُغد و خوارزم، فرغانه و چاچ) و سِند (هندوستان و پاکستان کنونی).
۷۳۴-۷۴۴ شکست دومین دولت ترک (تورگش).
۷۴۸-۷۴۹ قیام به آفرید و شکست آن در خراسان.
۷۵۰ آغاز قیام عباسیان به رهبری ابومسلم خراسانی در خراسان.
۷۵۰-۸۵۰ تحکیم اسلام در ماوراءالنهر.
۷۵۰-۱۲۵۸ خلافت عباسیان. انتخاب بغداد به عنوان پایتخت در ۶۷۲. آغاز زوال قدرت سیاسی خلفای عباسی از قرن نهم به بعد و تبدیل تدریجی آنان به حکام صوری و نمادین تحت نفوذ ایرانیان و ترکان.
۷۵۱ شکست چین (و متحدین تبتی و ترکی آن) در مقابل لشکریان اسلام (اعراب و ایرانیان نومسلمان) به دلیل تغییر جبهه ترک‌های قارلوق در میانه جنگ. خروج چین از «سیاست بزرگ» ماوراءالنهر و آسیای مرکزی. افزوده شدن دو عامل جدید اعراب و ترک‌ها به سیاست ماوراءالنهر.
۷۵۵-۸۳۷ قتل ابومسلم به دستور خلیفه عباسی. شورش‌های ضد حکومتی در سرزمین‌های ایرانی (سنباد، استاد سیس، اسحاق «ترک»، المقنع، بابک خرمدین).
۶۹۹ تولد ابوحنیفه نعمان بن ثابت معروف به امام حنیفه، به روایتی اصالتاً از کابل اما متولد کوفه، فقیه و متکلم نامدار اسلامی و بنیانگذار مذهب حنفی از مذاهب چهارگانه تسنن.
۷۸۰ تولد ابوعبدالله محمد خوارزمی، از بزرگترین ریاضی دانان جهان.
۸۰۰-۱۰۰۰ تولد مورخین و جغرافیا نویسان بزرگ ایرانی مانند ابوالقاسم عبدالله بن خردادبه، محمد بن جریر طبری، ابواسحاق ابراهیم بن استخری.
۸۰۰-۱۱۰۰ دوران طلایی دانش در اسلام با مرکزیت بغداد، بخارا، قاهره و قرطبه اسپانیا. افزایش تولید کاغذ در جهان اسلام و مخصوصاً بغداد به کمک صنعتگران چینی و آسیای میانه. جنبش ترجمه آثار کلاسیک از پهلوی و بخصوص یونانی به عربی. برآمدن مشاهیر دیگری چون خوارزمی، فارابی، بیرونی، ابن سینا.
۸۱۰ تولد امام محمد بخاری، جمع‌آوری کننده معروف احادیث پیامبر و صحابه او. ۸۱۹-۸۷۳ آغاز حکومت‌های منطقه‌ای ظاهراً تابع خلافت عباسی اما عملاً مستقل در سراسر امپراتوری اسلامی. حکومت طاهریان در خراسان (نخستین حکومت در عمل مستقل و موروثی ایرانیان بعد از تسلط اعراب).
۸۱۹-۱۰۰۴ (در واقع ۸۷۵-۹۹۸) حکومت سامانیان در ماوراءالنهر و خراسان. ۸۳۳ به بعد غلامان ترک به عنوان نظامی و فرمانده به خدمت سامانیان و خلفای عباسی در می‌آیند و تبدیل به قدرت تعیین کننده می‌شوند. ۸۵۰ به بعد دوره احیای زبان فارسی و «بازگشت» آن به صورت فارسی دری معاصر در نتیجه آمیزش فارسی میانه (پهلوی) با عربی و غنی تر و ساده‌تر شدن آن. تالیف نخستین آثار ادبی و تاریخی به فارسی معاصر.
۸۵۴ تولد محمد بن زکریا رازی، پزشک و فیلسوف معروف جهانی.
۸۶۱ خلیفه عباسی به دست غلامان ترک خود به قتل می‌رسد. خلافت عملاً تحت کنترل نظامیان ترک در می‌آید.
۸۶۱-۹۱۰ حکومت صفاریان در خراسان و سیستان.
۸۶۴-۹۲۸ حکومت شیعیان زیدی در ولایات ایرانی ساحل خزر.
۸۶۵ تولد محمد بن زکریا رازی، پزشک و فیلسوف معروف جهانی.
۸۷۰ تولد متفکر و فیلسوف معروف جهانی ابو نصر فارابی.
۹۰۰-۱۰۰۰ تحکیم اسلام در میان ترکان. دوران معروف به «قرن تشیع» با آل بویه زیدی در ایران و فاطمیان در مصر.
حدود ۹۳۴ تولد ابوالقاسم فردوسی، سراینده «شاهنامه».
۹۴۵-۱۰۵۵ حکومت آل بویه در فارس، کرمان و عراق.
حدود ۹۵۶ سلجوقیان ترک و قبایل ترک اُغوز به ماوراءالنهر و خوارزم کوچ می‌کنند و اسلام می‌آورند.
۹۷۳ تولد ابوریحان بیرونی، منجم، مورخ و حکیم معروف جهانی.
۹۸۰ تولد ابوعلی سینا، پزشک و فیلسوف معروف جهانی.
۹۸۶ لشکرکشی‌های محمود غزنوی به هند.
۹۹۳-۱۰۰۴ سقوط سامانیان. حکومت محمود غزنوی در خراسان جایگزین سامانیان می‌شود.
۹۹۸-۱۱۸۶ غزنویان بر سرزمینی میان غرب ایران تا هندوستان حکم می‌رانند.
۹۹۹-۱۱۴۰ قراخانیان ترک در ماوراءالنهر و آسیای مرکزی جایگزین سامانیان می‌شوند.
۱۰۰۰ به بعد نخستین آثار کتبی ترکی در آسیای میانه (دوره قراخانیان).
۱۰۰۰-۱۲۱۸ سلجوقیان از خوارزم وارد ماوراءالنهر و خراسان می‌شوند و به سوی جنوب و مخصوصاً غرب گسترش می‌یابند.
۱۰۰۴ تولد ناصر خسرو قبادیانی، شاعر و مبلغ معروف اسماعیلی.
۱۰۰۸ تولد نظام الملک، وزیر کاردان و دانشمند سلاطین سلجوقی.
۱۰۱۰ تکمیل «شاهنامه» توسط فردوسی
۱۰۴۸ تولد عُمر خیام نیشابوری، ریاضیدان، ستاره‌شناس، فیلسوف، متفکر و شاعر معروف جهانی.
۱۰۵۸ تولد ابوحامد محمد طوسی معروف به امام غزالی، فقیه و متفکر معروف اسلامی.
۱۱۲۰ تولد خاقانی شروانی، قصیده سرای بزرگ ایران
۱۱۴۱ تولد شاعر و داستان سرای بزرگ ایران نظامی گنجوی.
۱۱۴۵ تولد شاعر معروف متصوف فریدالدین عطار.
۱۱۸۰ ترجمه «قانون طب» اثر ابن سینا به زبان لاتین.
۱۰۴۰-۱۱۱۸ سرزمین میان رود آمو تا شام تحت حکومت سلجوقیان است.
۱۰۴۰ به بعد کوچ قبایل ترکمن (یا ترکمان) به آذربایجان، روم شرقی (آناتولی) و ولایت جزیره (شمال عراق) و اسکان آنان همراه با تصاحب زمین و ثروت. کوچ بیشتر ترکمن‌ها از شرق به غرب در نتیجه موفقیت کوچ‌های نخست.
۱۰۷۱ نخستین پیروزی مهم ترکان سلجوقی (آلب ارسلان) در شهر مانزیکرت (ملازگیرت) آناتولی بر امپراتوری روم شرقی. گسترش خان نشین‌های ترکی (بیک لیک‌ها) در آناتولی.
۱۱۱۸ دولت سلجوقی میان خان نشین‌های مستقل تقسیم می‌شود. دودمان‌های مختلف سلجوقی در روم آناتولی (۱۰۷۷-۱۳۰۷) و خراسان (۱۰۹۷-۱۱۵۷) حکمرانی می‌کنند. سوریه و عراق نیز تحت حکومت‌های محلی قرار دارند که برخی از آنها سلجوقی هستند.
۱۲۱۰ تولد سعدی شیرازی، ملقب به «استاد سخن» در شعر و نثر فارسی.
۱۱۴۰-۱۲۳۱ برآمدن خوارزمشاهیان که میان ۱۱۱۹ تا ۱۲۲۰ اکثر ایران و ماوراءالنهر را تحت حکومت خود دارند.
۱۱۴۸ حکومت غوریان در سیستان و خراسان. آنان برخی از متصرفات شرقی غزنویان را تصاحب می‌کنند.
۱۱۵۳ قبایل آغوز ح‍کمرانان سلجوقی را در خراسان شکست می‌دهند. تشدید کوچ‌ها و دست اندازی قبایل ترک آغوز در ایران و آناتولی. ۱۱۶۱-۱۱۸۱ پنجاب مرکز غزنویان است.
۱۱۸۶-۱۲۰۶ غوریان غزنویان را شکست می‌دهند و دهلی را در سال ۱۱۹۳ تصرف می‌کنند. آخرین حاکم غوری در سال ۱۲۰۶ به قتل می‌رسد.
۱۱۴۱-۱۲۰۰ قراختائیان سلجوقیان را شکست داده و بر ماوراءالنهر حاکم می‌شوند.
۱۲۰۱ تولد منجم و فیلسوف معروف خواجه نصیر الدین طوسی.
۱۲۰۶-۱۵۲۶ غلامان سابق ترک در دهلی به سلطنت می‌رسند و بر اکثر شبه قاره هند حکومت می‌کنند. ۱۲۰۷ تاریخ احتمالی تولد مولانا جلال‌الدین بلخی (رومی).
۱۲۱۸-۱۳۳۴ حمله‌های ویرانگر و حاکمیت مغول از چین تا سواحل دریای مدیترانه. امپراتوری مغول بعد از چنگیز خان میان ایلخانان مختلف تقسیم می‌شود که به عنوان حکام محلی حکومت می‌کنند.
۱۲۴۰ قیام بکتاشیان در آناتولی تحت رهبری بابا اسحاق که به خلیفه چهارم علی بن ابیطالب مقام الوهیت می‌دهد. گسترش ادبیات ترکی و مردمی علوی در آناتولی.
۱۲۵۶-۱۳۳۵ ایلخانان مغول اسلام می‌آورند و در ایران و عراق حکومت می‌کنند. جغتایی‌های مغول تا ۱۳۳۶ در ماوراءالنهر حکومت می‌کنند. ۱۲۵۸ حمله و تخریب بغداد به دست مغول‌ها، قتل خلیفه و سقوط کامل خلافت عباسی.
۱۲۸۸-۱۳۲۶ یکی از حاکمان محلی (بیک‌های) ترک آناتولی به نام عثمان بیک دودمان عثمانی را پایه‌گذاری می‌کند و گسترش می‌دهد.
حدود ۱۳۰۰ پیشرفت صنعت چاپ از طریق قالب‌های حکاکی شده در آسیای مرکزی و ماوراءالنهر.
۱۳۱۵ یا ۱۳۱۶ تولد خواجه حافظ شیرازی، شاعر معروف جهانی، ملقب به «استاد غزل» فارسی.
۱۳۱۸ تولد متصوف معروف برهان الدین نقشبند بخاری، بنیانگذار طریقت «نقشبندیه». ۱۳۳۷-۱۳۸۱ قیام ضد ایلخانی، حکومت سربداران شیعه در غرب خراسان.
دهه ۱۳۵۰ طاعون سیاه حدود نصف جمعیت کل ایران و قفقاز را هلاک می‌کند.
۱۳۷۰ تیمور («لنگ») از ماوراءالنهر حملات خود را آغاز می‌کند و از رود سند تا فرات را تصرف می‌نماید. تصرف و غارت دهلی توسط تیمور در ۱۳۹۸.
۱۴۰۲ تیمور ضمن حمله به ترکیه عثمانی، سلطان بایزید را اسیر می‌گیرد.
۱۴۱۴ تولد شاعر بزرگ خراسان نورالدین جامی.
۱۴۱۷ منجم و دانشمند معروف ترک الغ بیک مدرسه خود را در سمرقند افتتاح می‌کند.
۱۴۴۱ تولد شاعر معروف ترک ازبک علیشیر هِرَوی معروف به «نوایی» که در انسجام و غنای ترکی ازبکی نقش بزرگی ایفا کرد.
۱۴۵۰ تولد نقاش و هنرمند معروف کمال الدین بهزاد.
۱۴۵۳ عثمانی‌ها کنستانتینوپل (قسطنطنیه یا استانبول) کنونی را تصرف می‌کنند. پایان امپراتوری یونانی و مسیحی بیزانس (روم شرقی) و تکمیل حاکمیت ترکان مسلمان بر آسیای صغیر (ترکیه کنونی).
۱۴۸۳ تولد محمد فصولی بغدادی، معروف به مهم ترین شاعر ترکی گوی آذربایجان.
۱۴۹۱-۱۷۷۲ برآمدن صفویان در ایران. اتحاد بسیاری از قبایل ترک آناتولی با شاه اسماعیل و حاکمیت بر ایران.
۱۵۰۱ شیعه دوازده امامی مذهب رسمی ایران اعلام می‌شود.
۱۵۰۰-۱۵۹۹ حکمرانی ترک‌های ازبک شیبانی بر ماوراءالنهر.
۱۵۰۰-۱۹۲۲ امپراتوری عثمانی در مرحله اوج خود (قرن هفدهم) بر سرزمین گسترده‌ای از عربستان، بین‌النهرین و ترکیه کنونی تا اروپا و شمال آفریقا حکمرانی می‌کند.