فرهنگ نجوم/اخترفیزیک/انفجارهای گاما
| ذرات کیهانی | انفجارهای گاما | همجوشی |
| فرهنگ نجوم |
انفجار پرتو گاما یا فوران پرتو گاما (Gamma Ray burst GRB): به فوران ناگهانی و شدید اشعه در اعماق کیهان گفته می‌شود. این پدیده ده‌ها سال به عنوان یکی از پدیده‌های مرموز اخترشناسی شناخته می‌شد. امروزه معلوم شده‌است که برخی از این انفجارها مربوط به ابرنواخترها، و برخی دیگر مربوط به مگنتارها یا ستاره‌های تپنده هستند.
هیچ رویدادی در جهان از نظر انرژی و شدت قابل مقایسه با انفجار ستاره‌ای و انفجار پرتوهای گاما (GRB) نیست. در تنها یک ثانیه انفجار پرتو گاما می‌تواند مقدار انرژی صدها ستاره مانند خورشید را در طول زندگی یک میلیارد ساله شان ساطع کند. ستاره شناسان می‌گویند این انفجارها در ستاره‌هایی پرجرم تر و صدها برابر بزرگتر از خورشید رخ می‌دهند.
چگونه به وجود می‌آید؟
ویرایشوقتی یک ستاره بسیار پر جرم و سنگین در مراحل آخر عمر خود قرار دارد ناگهان منفجر می‌شود و قسمت زیادی از ماده به درون آن سقوط می‌کند. تفاوت اساسی این انفجار با انفجار ستاره‌های معمولی این است که ماده به جای حرکت به بیرون، به سمت درون می‌رود. عامل سقوط یا رمبش ستاره نیروی جاذبه است که اشیاء را به سمت هم می‌کشد. در ستاره‌ها فشار ناشی از گرمای تولید شده توسط واکنش هسته‌ای درون ستاره عامل مقابله با سقوط یا رمبش می‌باشد. به این حالت تعادل هیدرواستاتیک می‌گویند. در هنگام اتمام واکنش گرمازا در ستاره در انتهای عمر آن فشار که عامل مقابله با رمبش است برداشته می‌شود وستاره دچار رمبش می‌شود.
درون‌پاشی باعث تولید ماده‌ای بسیار چگال در مرکز ستاره می‌شود که می‌تواند به صورت یک کوتوله سفید یا در صورت زیاد بودن جرم (بیشتر بودن از حد چاندراسکار) به صورت ستارهٔ نوترونی یا سیاهچاله درآید.
دانشمندان حدس می‌زنند اگرچنانچه دو ستاره نوترونی و یا دو سیاهچاله حول یکدیگر در چرخش باشند؛ آرام آرام از سرعتشان کاسته می‌شود و به یکدیگر نزدیک می‌شوند، تا سرانجام به همدیگر برخورد کرده و در انفجاری مهیب، ادغام شوند؛ این انفجار را ما بصورت یک GRB مشاهده می‌کنیم. البته این یک فرضیه است و فرضیات دیگری نیز ارائه شده است که تاکنون هیچ‌کدام به اثبات نرسیده‌اند.
با توجه به زودگذر بودن این پدیده، ظاهراً مکان یابی چشمهٔ آنها باید کار مشکلی باشد، اما این طور نیست. خود انفجار گاما زودگذر است و معمولاً حدود چند ثانیه طول می‌کشد، اما در کنار پرتو گاما امواج رادیویی و گاه نور مرئی نیز از محل انفجار ساطع می‌شود و بر خلاف پرتوهای گاما پیامدهای رادیویی آن می‌توانند تا هفته‌ها ادامه داشته باشند.
GRBها، از مرموزترین پدیده‌های کیهان اند که تاکنون تلاش‌های بسیاری برای پی بردن به راز وقوع و تحول آنها صورت پذیرفته است که نمونه بارز آن، پرتاب ماهواره Swift به فضا است. این ماهواره در مدت بسیار کوتاهی قادر است یک انفجار پرتو گاما را از هر نقطه از آسمان تشخیص دهد و پس از تعییر جهت خود، به مطالعه آن بپردازد. با وجود این، هنوز راه زیادی در پیش است تا این پدیده‌های سر به مهر خلقت را بشناسیم.