ویکی‌کتاب:گاهشماری هجری خورشیدی
 | این صفحه یکی از رهنمودهای ویکی‌کتاب به‌شمار می‌رود. مفاد این صفحه نمایانگر آن دسته از استانداردهای رفتاری است که بسیاری از ویرایشگران با اصول بنیادین آن‌ها موافق‌اند. بااینکه پیروی از مفاد این صفحه توصیه می‌شود، ولی این مفاد جزو سیاست‌ها نیست. در ویرایش و به‌روزرسانی این صفحه جسور باشید؛ ولی لطفاً پیش از انجام تغییرات عمده، از صفحهٔ بحث برای مطرح کردن تغییرات و نظرخواهی دربارهٔ آن‌ها استفاده کنید. |
هدف یک گاهشمار آن است که اندازهٔ یک سال را بتواند به دقیق‌ترین شکل ممکن بر حسب روز، ساعت، دقیقه و ثانیه محاسبه کند. دو تعریف از سال در طول زمان بسیار رایج بوده‌اند: سال اعتدالی و سال قمری.
- سال اعتدالی فاصلهٔ بین دو بار عبور زمین از نقطه اعتدال بهاری بر دایره انتقالی خود است. پس بهترین گاهشمار برای سال اعتدالی آن است که بتواند لحظهٔ عبور زمین از نقطه اعتدال بهاری را به درستی محاسبه کند.
- سال قمری مدت زمانی است که در آن دوازده ماه قمری کامل رخ بدهند. پس دقیق‌ترین گاهشمار برای آن باید بتواند مدت گردش ماه به دور زمین را به درستی محاسبه کند.
بین روش‌های گاهشماری برای سال اعتدالی، گاهشمار جلالی را دقیق‌ترین می‌دانند. این گاهشمار حوالی سال ۱۰۷۰ میلادی عملاً برای اولین بار به کار گرفته شد. از اولین کارهایی که در آن زمان شد این بود که خطایی که در گاهشمار قبلی (موسوم به گاهشمار یزدگردی) بود و باعث شده بود اول فروردین با اعتدال بهاری حدود ۱۸ روز اختلاف پیدا کند را اصلاح کردند و ۱ فروردین را با اعتدال بهاری (نوروز) مطابقت دادند. با این حال، گاهشمار جلالی کماکان مبنای تقویم رسمی ایران نبود؛ تنها از سال ۱۲۸۹ هجری خورشیدی بود که این گاهشمار عملاً مبنای محاسبهٔ تاریخ در ایران شد و از سال ۱۳۰۴ (همان سالی که رضاشاه به سلطنت رسید) بود که با تصویب در مجلس شورای ملی، این تقویم رسماً مبنای محاسبهٔ تاریخ در ایران شد (تحت عنوان تقویم هجری خورشیدی).
در طول تاریخ، اهمیت تقویم در زندگی بشر آن‌قدر زیاد بوده که تقویم هر قوم و ملت به صورت یکی از نمادهای قدرت و اعتبار آن‌ها در نزد دیگر اقوام مطرح بوده است. طبیعتاً چون اغلب ایرانیان از هجری شمسی استفاده می‌کنند و قانون هم تاییدش می‌کند، پس این تقویم کاربرد گسترده دارد. برای درج هر رویداد معاصر جهان می‌توانیم از تقویم هجری خورشیدی استفاده کنیم و یا تاریخ را از میلادی به هجری خورشیدی یا بالعکس تبدیل کنیم بدون اینکه خللی در دقت به وجود بیاید (زیرا هر دو تقویم، خورشیدی هستند). امروزه نرم‌افزارهای بسیاری برای تقویم هجری خورشیدی وجود دارد و در سیستم عامل‌هایی همچون اندروید و ویندوز به راحتی می‌توان از تقویم هجری خورشیدی استفاده کرد. گاهشمار گوگل که در سال ۱۳۸۵ شروع به فعالیت کرده بود پس از حدود ۷ سال در سال ۱۳۹۲ روزها را به صورت هجری خورشیدی نیز نمایش داد.
تاریخچه
ویرایشتقویم جلالی در ۱۹ فروردین ۴۴۸ یزدگردی (مطابق با سال ۴۶۷ هجری) در زمان سلطنت جلال الدین ملک شاه سلجوقی (نام تقویم جلالی از اسم او گرفته شده‌است) و وزارت وزیر دانشمند او، خواجه نظام الملک با همکاری ۸ منجم برجسته از جمله «عمر خیام» تنظیم شد و پس از آن بعنوان گاهشمار رسمی ایرانیان انتخاب شد و در قسمت اعظم ایران رواج یافت. به نظر می‌رسد، واضعین این تقویم به دلیل مسایل دینی و متهم نشدن به زردشتی‌گری، از به کار بردن ماه‌های قدیم زردشتی اجتناب نمودند اما مبدأ آن را سال به تخت نشستن جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی قرار دادند.
از سال ۱۲۵۹ هجری شمسی، تقویم هجری شمسی برجی در کنار تقویم‌های هجری قمری، جلالی، ترکی- مغولی و غیره، به‌طور غیررسمی در ایران رواج یافت. از سال ۱۲۸۹ بلژیکی‌ها برای اولین بار تقویم هجری خورشیدی را در امور گمرکات و مالیه ایران، به کار بردند. تقویم هجری شمسی، بنا بر قانون مصوب سه شنبه ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ هجری شمسی مجلس پنجم شورای ملی تقویم رسمی ایران شد. این تقویم از سال ۱۳۳۴ تا کنون تقویم رسمی افغانستان بوده‌است ولی مردم این کشور به جای نام ماه‌های تقویم فرس (یزدگردی باستانی) از نام برج‌های دوازده‌گانه استفاده می‌کنند.
ویژگی‌ها
ویرایشآغاز سال خورشیدی برابراست با نخستین روز بهار. گاهشماری هجری خورشیدی، اکنون در کشورهای ایران و افغانستان گاهشمار رسمی است. همانطور که گفته شد این گاهشماری در ایران با تصویب مجلس شورای ملی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، گاهشمار رسمی ایران اعلام شد. نام دوازده ماه تقویم خورشیدی در ایران، نامهای امشاسپندان و دیگر الهه‌های دیانت زردشتی است.
- آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت شروع می‌شود. در سیر تاریخچه تحول تقویم در جهان، هرگز تقویمی که آغاز سال آن همواره با آغاز بهار شروع شود، در هیچ مدرک و سند یا مآخذ نجومی، تاریخی، دینی و … ذکر نشده‌است. برپا داشتن جشن نوروز را به شاه پیشدادی جمشید نسبت می‌دهند.
- هر سال دارای ۴ فصل با نامهای بهار، تابستان، پاییز و زمستان است و هر فصل ۳ ماه دارد و هر ماه تقریباً ۴ هفته و هر هفته ۷ روز با نامهای شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه (آدینه) دارد. هر سال با ۱ فروردین (نوروز) و فصل بهار آغاز می‌شود.
- بلندترین روز سال در ۱ تیر و بلندترین شب سال در شب یلدا (از غروب ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب در ۱ دی) رخ می‌دهد.
- گاهشماری هجری خورشیدی را نخستین بار میرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله اصفهانی (معلم ریاضیات مدرسه دارالفنون) با توجه به گاهشماری جلالی استخراج کرد.
- کبیسه‌های تقویم هجری شمسی از طریق قاعده نوروز تحویلی محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی برای نصف النهار رسمی ایران تعیین می‌شود. طول جغرافیایی نصف النهار رسمی ایران ۵۲/۵ درجه شرقی است.
- ۱۳۰۱ ش، در پی اصلاحاتی که امان‌الله‌خان در جامعه افغانستان صورت داد و بر اساس یکی از نظامنامه‌هایی که دولت او صادر کرد، گاهشماری رسمی افغانستان هجری شمسی شد و برای نام ماه‌های سال نامهای عربی برج‌های فلکی منطقه‌البروج در نظر گرفته شد. در سال ۱۳۳۷ خورشیدی مجلس ملی وقت افغانستان طول ماه‌های تعریف شده برای گاهشماری هجری خورشیدی ایران را ملاک قرار داد و آرایه طول ماه‌های سال در گاهشماری هجری شمسی افغانستان همانند گاهشماری هجری خورشیدی ایران تعیین شد. اما نام ماه‌های سال همچنان نام برج‌های فلکی منطقه البروج باقی ماند.
- بعضی (از جمله ایرج ملکپور) نصف‌النهار ۵۲٫۵ درجهٔ شرقی را مرجع محاسبات این تقویم گرفته‌اند و برخی دیگر (از جمله راین‌گولد و درشوویتز در Calendrical Calculations) شهر تهران را. این دو مبدأ تا حدود سال ۱۴۶۹ هجری شمسی اختلافی در گاهشماری ایجاد نمی‌کنند ولی برای تعیین کبیسه بودن یا نبودن سال ۱۴۶۹، لازم است مبدأ این گاهشماری مشخص شود.
- این سالنما پس از ساماندهی در افغانستان بطور رسمی و در منطقه کردستان به صورت غیررسمی ولی همگانی نیز بکار برده می‌شود.
- احمد بیرشک یکی از دقیق‌ترین کبیسه‌گیری‌ها را برای گاهشماری هجری خورشیدی انجام داد و پس از او موسی اکرمی استاد فلسفه علم، توانست کبیسه بندی رایانه‌ای را برای این گاهشماری انجام دهد.
- استفاده از گاهشماری هجری خورشیدی برای دوران مدرن هیچ اشکالی ندارد ولی در سده‌های پیشین، در بسیاری از موارد از گاهشماری هجری قمری استفاده شده است و برای تبدیل آن تاریخ به هجری خورشیدی اختلاف نظر وجود دارد. به عنوان مثال زادروز «علی بن محمد سمرقندی» که در سرزمین ایران می‌زیسته است ۷۸۲ هجری خورشیدی درج شده است در حالیکه در منابع زادروز وی، ۸۷۹ هجری قمری درج شده است.
برج ها (بروج) و ماه ها
ویرایشنامهای پیشنهادی برای ماه‌ها از سوی نجم الدوله در گاهشماری هجری خورشیدی نام دوازده برج فلکی بود که در ایران به نامهای جدیدی تغییر یافت ولی در افغانستان همچنان در دوران معاصر از نام های اصلی استفاده می شود.
| ترتیب | روزها | نام | |||
|---|---|---|---|---|---|
| نام تغییر یافته (ایران) |
نام اصلی (افغانستان) |
فصل | |||
| ۱ | ۳۱ | فروردین | حَمَل | ||
| ۲ | ۳۱ | اردیبهشت | ثور | ||
| ۳ | ۳۱ | خرداد | جَوزا | ||
| ۴ | ۳۱ | تیر | سرطان | تابستان | |
| ۵ | ۳۱ | مرداد | اسد | ||
| ۶ | ۳۱ | شهریور | سُنبُله | ||
| ۷ | ۳۰ | مهر | میزان | ||
| ۸ | ۳۰ | آبان | عقرب | ||
| ۹ | ۳۰ | آذر | قوس | ||
| ۱۰ | ۳۰ | دی | جَدْی | زمستان | |
| ۱۱ | ۳۰ | بهمن | دلو | ||
| ۱۲ | ۲۹-۳۰ | اسفند | حوت | ||
اصول نگارش
ویرایشبرای نوشتن تاریخ به ترتیب روز را با عدد، ماه را با حروف و سال را با عدد و به شکل چهاررقمی وارد کنید مثل ۲۹ آذر ۱۳۹۵. از چهار کوته‌نوشت برای نام هجری خورشیدی استفاده می‌شود (ه.خ، ه.ش، خ، ش).
استفاده از تقویم هجری خورشیدی در امضا
ویرایشبرای استفاده از تقویم هجری خورشیدی در امضا:
از نوار بالای ویکی‌کتاب به بخش «ترجیحات» بروید و در همان زبانه‌ای که می‌آید (داده‌های کاربر) در بخش «امضا»، در جعبهٔ جلو «امضای جدید» از بعد از «...|بحث]]) » هرچه هست پاک کنید و به جایش «{{جا:#time:l،xij xiF xiY، ساعت H:i (به وقت ایران)|{{جا:به وقت/تهران}}}}» را بیفزایید.
ترجمه تقویم هجری خورشیدی (Persian calendar)
ویرایشدر هنگام ترجمه این تقویم از نشانه SH استفاده کنید که به معنی هجری خورشیدی یا Solar Hejri است.
- مثال‌ها:
10 Bahman 1387 SH
The Plasco building was built in 1341 SH by the prominent businessman Habib Elghanian, during a decade of rapid growth in Iran.
با این حال توصیه می‌شود تاریخ را به میلادی تبدیل کنید.
تبدیل تاریخ
ویرایشتبدیل تاریخ برای تاریخ‌های معاصر خالی از اشکال است و تحقیق دست اول به شمار نمی‌آید. چیزی که از آن به عنوان تحقیق دست اول یاد می‌شود، تبدیل تاریخ‌هایی است که به زمان بسیار گذشته بر می‌گردد در صورتی که در منابع برای درج آن از گاهشماری دیگری استفاده شده باشد. بنابراین هر تبدیل تاریخی، تحقیق دست اول به حساب نمی‌آید.
| ترتیب | ماه‌های امشاسپندان | شروع با ماه میلادیِ | |||
|---|---|---|---|---|---|
| نام انگلیسی |
نام فرانسوی | ||||
| ۱ | فروردین | مارچ | مارس | ||
| ۲ | اردیبهشت | اپریل | آوریل | ||
| ۳ | خرداد | می | مه | ||
| ۴ | تیر | جون | ژوئن | ||
| ۵ | مرداد | جولای | ژولا | ||
| ۶ | شهریور | آگوست | اوت | ||
| ۷ | مهر | سپتمبر | سوتامپر | ||
| ۸ | آبان | اکتوبر | اکتبر | ||
| ۹ | آذر | نومبر | نوامبر | ||
| ۱۰ | دی | دسمبر | دسامبر | ||
| ۱۱ | بهمن | جنوری | ؤانویه | ||
| ۱۲ | اسفند | فبروری | فوریه | ||