زیست‌شناسی/تنظیم هورمونی
| حواس | تنظیم هورمونی | دستگاه حرکتی |
| زیست‌شناسی |
به مجموعه‌اي از سلول‌ها و غده‌ها كه هورمون ترشح مي‌كنند دستگاه هورموني مي‌گويند.
مقدمه: با وجود اينكه دستگاه عصبي فعاليت‌هاي بدن ما را تنظيم ميكند اما در بدن ما فعاليت‌هايي وجود دارند كه بايد به طور دائمي تنظيم شوند. مثل تنظيم رشد، تنظيم سوخت و ساز در سلول‌ها و تنظيم مقدار آب و املاح در بدن.
كنترل اين نوع فعاليت‌هاي دائمي بر عهده‌ي دستگاه هورموني (غدد درون ريز) ميباشد.
ساختمان غدد درون‌ريز: هر غدهي درون‌ريز شامل اجتماعي از سلولهاي بسيار تخصص يافته ميباشد كه مواد شيميايي مخصوصي به نام هورمون را به داخل خون ترشح مي‌كنند. و هورمون‌ها به وسيلهي جريان خون به سلول‌ها مي‌رسند.
هورمون‌ها: تركيبات شيميايي مخصوصي هستند كه توسط غده‌هاي درون ريز به داخل خون ترشح شده و باعث تنظيم فعاليت‌هاي بدن مي‌شوند. به سلول‌هايي كه تحت تاثير يك هورمون خاص قرار مي‌گيرند سلولهاي هدف مي‌گويند. برخي هورمون‌ها روي تمام سلولهاي بدن اثر مي‌گذارند و همه‌ي سلولهاي بدن اندام هدف آنها محسوب مي‌شوند اما برخي ديگر از هورمون‌ها فقط روي سلولهاي خاصي اثر مي‌گذارند.
نكته: غده‌هاي درون ريز مجرا ندارند و سلول‌ها مواد ترشح شده را ابتدا وارد مايع ميان بافتي كرده و از آنجا وارد خون مي‌كنند.
غدهي تيروئيد
در ناحيه‌ي گردن در جلوي ناي و زير حنجره قرار گرفته است. اين غده هورمون‌هايي را در داخل خون ترشح ميكند كه مهمترين آنها تيروكسين و تري يدو تيرونين مي‌باشند. اين هورمون‌ها از افزوده شدن عنصر يد به آمينو اسيد تيروزين به وجود مي‌آيند. وظايف اصلي اين هورمون‌ها افزايش ميزان سوخت و ساز در سلول‌ها و افزايش رشد و نمو و افزايش ذخيره انرژي ميباشد.
غدهي پاراتيروئيد
به صورت چهار غدهي كوچك به پشت غدهي تيروئيد چسبيده‌اند و هورموني به نام پاراتورمون به داخل خون ترشح مي‌كنند. وظيفه‌ي اصلي اين غده، تنظيم مقدار كلسيم در خون و مايع ميان بافتي است. بدين ترتيب كه هر گاه مقدار كلسيم در خون و مايع ميان بافتي كاهش يابد پاراتيروئيد شروع به ترشح پارتورمون در داخل خون ميكند و اين هورمون به سه روش مقدار كلسيم را افزايش مي‌دهد.
الف- تجزيه بافت استخواني و آزاد سازي كلسيم از آن
ب- افزايش باز جذب كلسيم از كليه‌ها
ج- افزايش جذب كلسيم مواد غذايي از طريق روده (با كمك فعال سازي ويتامين D)
آيا ميدانيد: در هنگام افزايش مقدار كلسيم در خون و مايع ميان بافتي هورمون ديگري به نام كلسيتونين از غده تيروئيد ترشح ميشود و مقدار كلسيم را كاهش مي‌دهد.
غدهي لوزالمعده(پانكراس)
غدهي بسيار بزرگي كه هم بخش برون‌ريز دارد و هم بخش درون‌ريز.
قسمت اعظم آن بخش برون‌ريز ميباشد كه آنزيم‌هاي گوارشي ترشح ميكند. اما بخش درون‌ريز آن شامل مجموعه‌اي از سلول‌ها است كه به صورت جزيره‌هايي در داخل بخش برون ريز قرار گرفته‌اند به همين دليل جزاير لانگرهانس ناميده مي‌شوند. (حدود 1 ميليون جزيره در پانكراس وجود دارد.) سلولهاي اين جزاير دو هورمون ترشح مي‌كنند كه عبارتند از:
الف- انسولين: هورمون بسيار مهمي كه كاهندهي قند خون ميباشد. بدين ترتيب كه كمك ميكند تا سلولهاي كبدي و ماهيچهاي و چربي گلوكز را جذب كرده و به گليكوژن تبديل كنند و گلوكز خون پايين مي‌آيد.
ب- گلوكاگون: هورمون افزاينده‌ي قند خون كه به دنبال كاهش مقدار گلوكز در خون ترشح ميشود. اين هورمون باعث تجزيه گليكوژن در سلولهاي كبدي شده و آن را به گلوكز تبديل ميكند. حتي اسيدهاي چرب را نيز به گلوكز تبديل ميكند.
آيا ميدانيد: بيماري ديابت شيرين در اثر افزايش مقدار گلوكز در خون ايجاد ميشود. كه دو نوع دارد.
ديابت نوع 1: در اثر از بين رفتن سلولهاي ترشح كنندهي انسولين به وسيلهي گلبولهاي سفيد خود بدن ايجاد ميشود و يك نوع بيماري خود ايمني ميباشد. اين نوع ديابت با تزريق انسولين درمان ميشود.
ديابت نوع 2: در اين نوع ديابت انسولين به مقدار كافي ترشح ميشود اما گيرنده‌هاي موجود در غشاي سلول‌ها قادر به شناخت انسولين نيستند در نتيجه گلوكز نمي‌تواند وارد سلول‌ها شود و گلوكز خون بالا مي‌رود.
دليل اصلي ايجاد اين نوع ديابت معلوم نيست اما عواملي مثل زمينه‌هاي ارثي و چاقي و عدم تحرك به ايجاد اين نوع ديابت كمك مي‌كنند. اين نوع ديابت با انسولين درمان نمي‌شود. بلكه با ورزش و مراعات رژيم غذايي مي‌توان مقدار گلوكز را تنظيم كرد.
نكته 1: در يك فرد سالم مقدار گلوكز در خون در حالت ناشتا بين 75 تا 115 ميليگرم در هر ميلي ليتر خون است.
نكته 2: مقدار هورمون‌هاي انسولين و گلوكاگون خود به وسيله مقدار گلوكز در خون كنترل مي‌شوند.
غدهي هيپوفيز
غدهي كوچكي به بزرگي يك نخود كه در زير مغز قرار دارد و توسط ساقه‌اي از هيپوتالاموس آويزان است. ارتباط بين هيپوتالاموس و هيپوفيز بسيار مهم ميباشد چون از اين طريق هيپوتالاموس ترشح هورمون‌هاي هيپوفيز را كنترل ميكند و غدهي هيپوفيز نيز با ترشح هورمون‌هايي فعاليت ديگر غدد درون ريز بدن را كنترل ميكند. به عبارت ديگر غده‌هاي درون ريز بدن تحت كنترل هيپوفيز هستند و هيپوفيز نيز به نوبه‌ي خود تحت كنترل هيپوتالاموس ميباشد كه بخشي از مغز ميباشد و بدين ترتيب بين دستگاه عصبي و هورموني ارتباط و هماهنگي به وجود مي‌آيد.
تنظيم ترشح هورمون‌ها
ویرایشمقدار ترشح هورمون‌ها به دو طريق كنترل ميشود:
الف -به وسيله هورمون‌هايي كه از غده هيپوفيز ترشح مي‌شوند.
ب - با مكانيسم خود تنظيمي منفي: يعني مقدار هورمون موجود در خون شخص ميزان توليد هورمون را تنظيم ميكند به عبارت ديگر اگر مقدار هورمون در خون زياد باشد ترشح هورمون از طريق غده كمتر ميشود و برعكس. اين مكانيسم به نام خود تنظيمي منفي معروف ميباشد.