نقش پارسی بر میراث جهانی در هند/فصل سوم: سنگ‌نوشته‌های فارسی مساجد

فصل دوم: سنگ‌نوشته‌های فارسی در قصور سلطنتی

فصل سوم

فصل چهارم: سنگ‌نوشته‌های متفرقه

نقش پارسی بر میراث جهانی در هند

عناوین

فصل سوم:

• • سنگ نوشته های فارسی مساجد

1. . مسجد کهنه در نواحی فتحپور(سیکری)
2. . مسجد کوتله ی نظام الّدین
3. . کالی مسجد یا کلان مسجد
4. . مسجد قلعه کهنه ی دهلی
5. . مسجد آمبر
6. . مسجد جامع فتحپور(سیکری)
7. . مسجد جامع اله آباد
8. . مسجد جامع اکبر آباد(آگره)
9. . مسجد اکبرآبادی
10. . مسجد جامع دهلی
11. . سنگ نوشته ی مسجد روشن الدّوله
12. . سنگ نوشته ی عیدگاه کهررا
13. . سنگ نوشته ی مسجد شیعیان در دهلی

سنگ نوشته های فارسی مساجد

چنانکه گفته شد برای ذکر تاریخ بنا و نام بانی در اماکن مقدّسه مخصوصاً در مساجدی که در زمان ها ی مختلف در سرتاسر شبه قارّه ی هندوستان به همّت سلاطین و امرا و وزرای مسلمان و ارباب خیرات بنا می شده، هم اکنون سنگ نوشته هایی به زبان فارسی موجود است که شمارش آنها از حوصله ی این رساله بیرون می باشد.

ما در این فصل، به ذکر چند نمونه و مثال از مساجد مهمّ و تاریخی که نویسنده ی سطور آنها را زیارت نموده و یا در باب آنها مطالعاتی کرده است، اکتفا می نماییم و آنها را به ترتیب نظم تاریخی ذکر می کنیم:

1- مسجد کهنه در نواحی فتح پور (سیکری):

شهر سیکری نزد مورخان مسلمان از آن جهت معروف است که چنانکه در فوق گفتیم چند سال پایتخت امپراطور عظیم هند- اکبر بن همایون- بوده است و در آنجا ابنیه و کاخ های بسیار و مسجدی عظیم بنیاد نهاده که از حیث معماری و حجّاری در جهان بی نظیر است ومحّل توجّه سیّاحان و جهانگردان عالم می باشد و مدفن «شیخ سلیم چشتی» که مورد حرمت و احترام آن پادشاه بوده است نیز در کنار آن مسجد واقع است. اینکه آنجا را «فتح پور»(شهر پیروزی) نام نهاده اند از آن جهت است که در آنجا «بابر» جدّ اعلای سلاطین مغولیه ی هند، لشکر عظیم راجپوت را که بر علیه او تجهیز شده بود، در سال 1527 م. در هم شکست. ولی باید دانست که آن ناحیه، چند قرن قبل از حمله ی «بابر» تحت نفوذ تمدّن اسلامی قرار داشته است زیرا در خرابه های قدیم آن، دو سنگ نوشته از عهد علاءالدّین خلجی باقی مانده که مربوط به اوایل قرن هشتم هجری است. یکی از این سنگ نوشته ها متعلّق است به مسجد خرابه ای به نام «مسجد انبیاء» ولی در قصبه ی ناگار (Nagar) در حومه ی فتح پور و آن مسجد کوچکی است که به سبک معماری شرقی ایران ساخته شده و آن لوحه های سنگ نوشته را در دیوار شرقی حیاط مسجد نصب کرده اند. خطّ این سنگ نوشته، با آنکه کم کم در اثر تصرّف هوا محو می شود هنوز تا حدّی خوانده می شود؛ از این قرار است: «تمام شد این عمارت مسجد در عهد خلافت پادشاه جهان و خسرو زمان ناصر زمرۀ مظلومان ... علاء الدنیا و الدین مغیث الاسلام و المسلمین القائم بحجة الله المخصوص بعنایة الرحمن محمّد شاه السلطان خلّدت خلافته به تاریخ روز چهارشنبه دوازدهم ماه شوال سنه ثلاث عشر و سبعمأة» .713 ق 2- مسجد کوتله نظام الدّین: این مسجد، متّصل به درگاه نظام الدّین اولیاء در دست و یکی از امرای فیروز شاه در سال 772 هـ./ 1370 م. آن را بنا کرده و بر آن سنگ نوشته ای دارد که از این قرار است:

« بکرم و فضل حق سبحانه و تعالی در عهد دولت سلطان السّلاطین الزمان الواثق بتأیید الرحمن ابوالمظفر فیروز شاه السلطان خلّدالله ملکه و أعلی أمره و شأنه این مسجد بنا کرد بندۀ زاده ی درگاه آسمان جاه عالم پناه جونان شه مقبول الملقّب به «خان جهان» ابن «خان جهان» در سال هفتصد و هفتاد و دو از هجرت پیغمر. خدای به آن بنده رحمت کند که در این مسجد نماز بگزارد، این بنده را بفاتحت و دعای ایمان یاد کند» .

و باید گفت که فیروز شاه تغلق نیز مسجد مهّمی در همان نزدیکی دارد که به سال 775 هـ./ 1374 م. از سنگ و ساروج بنا کرده و در تاریخ فرشته و تاریخ فتوحات فیروز شاهی از آن نام برده اند و آن در روزگار قدیم مسجد جامع شهر دهلی بوده و در سال 801 هـ/ 1397 م که امیر تیمور، دهلی را فتح کرد در آن مسجد، به نام او خطبه خوانده اند.

3- کالی مسجد یا کلان مسجد: در زمان فیروز شاه تغلق وقتی شهر جدید "فیروز آباد" در حومه ی دهلی در جنوب "شاه جهان آباد" (دهلی کهنه) کنونی بنا گردید، در یکی از محلّات شهر «خان جهان» در سال 789 هجری (1387 مسیحی) مسجدی بنا کرد. هنگامی که شهر فیروز آباد ویران گردید و شاه جهان آباد ساخته شد، این مسجد داخل شهر واقع گشت و اکنون در مکانی مرتفع در نزدیکی «ترکمان دروازه» در دهلی قدیم واقع و در سردر مسجد، این سنگ نوشته به خطّ نسخ موجود است.

"بسم الله الرّحمن الرّحیم بفضل و عنایت آفریدگار در عهد دولت پادشاه دیندار الواثق بتأیید الرحمن ابوالمظفر فیروزشاه السلطان خلّد ملکه این مسجد بنا کرد بنده زاده ی درگاه «جونان شه» مقبول المخاطب خان جهان ابن خان جهان. خدای بر آن بنده رحمت کند هر که در مسجد بیاید بدعاء خیر پادشاه مسلمان و این بنده بفاتحه و اخلاص یاد کند حق تعالی آن بنده بیامرزد. بحرمة النبی و آله مسجد مرتب شد بتاریخ دهم ماه جمادی الآخر سنه تسع و ثمانین و سبعمأة» .

4- مسجد قلعه ی کهنه ی دهلی پورانا:

«شیر شاه افغان» سوری که در حدود نهصد و چهل- و هشت هجری مطابق 1541 م. در هندوستان سلطنت می کرده است، در پورانا قلعه (قلعه کهنه) دهلی به مناسبت جلوس خود در همان سال مسجدی بنا کرده است که بسیار خوش منظر و زیباست و در همه جا آیاتی از قرآن مجید به خطّ نسخ و کوفی منقوش گردیده است. در اکبر نامه این مسجد را مسجد جامع دهلی می خواند و در سنگ نوشته های آن در محراب وسط این شعر موجود است:

«تا جهان آباد باشد این مقام آباد باد

خلق عالم اندرش هم خرّم و هم شاد باد»

و پسر شیر شاه- اسلام شاه- نیز در آنجا سنگ نوشته ای دارد پارسی به تاریخ سنه ی 952

پوران قلعه دهلی:

پوران قلعه یک محوطه تاریخی بزرگ و قدیمی در دهلی است که در دوره گورکانی بر روی خرابه های آن بناهای متعدد و یک مسجد بزرگی بطور کامل با سنگ قرمز با 4 محراب در آن ساخته شده و سنگهای مرمر زیبا با خطوط نستعلیق آیات قرانی بر آن ها تراشیده شده است. تصویر زیر سنگ مرمر یکی از محرابها است که به شعر زیبای فارسی نیز مزین است.

تا جهان آباد باشد این مقام آباد باد. خلق عالم اندرش هم خرم و هم شاد باد. همه محراب ها با سنگ مرمر بسیار فاخر و منقوش به آیات قرانی است.

- در کنار پوران قلعه یک قلعه بزرگ و یک ساختمان بنام خیر المنازل وجود دارد که مدرسه و مسجد ان دارای کتیبه فارسی و معماری ایرانی است شکل ظاهری آن شباهت زیادی به مسجد پوران قلعه دارد ولی مصالح به کار رفته کیفیت مسجد پوران قلعه را نداردو کوچکتر است و تا حدودی فرسوده شده است. کاشی لعاب گری های 4 محراب آن و سنگ نوشته های بیرون آن تخریب شده است.

5- مسجد آمبر:

در میان خرابه های شهر قدیم «آمبر» (Amber) پنج میلی "جیپور"، مسجدی موجود است که به امر جلال الدّین اکبر ساخته شده و در آنجا نیز، بر روی لوحه ی سنگی از سنگ سرخ، چند بیتی فارسی کنده شده که آن ابیات این است: 

چون به حکم نافذ شاهنشه گردون شکوه اکبر غازی جلال الدین محمّد پادشاه شد بنا بهر نماز جمعه از بهر ثواب مسجدی در گوشه ی آمبیر از لطف اله شد تمام این مسجد اندر نهصد و هفتاد و هشت . مردم اسلام را این مسجد آمد سجده گاه

6- مسجد جامع فتح پورسیکری:

نیز در مجموعه فتح پور پهلوی آرامگاه  ی «شیخ سلیم چشتی» در قصبه ی فتح پور سیکری که در ابتدای سلطنت «اکبر»، پایتخت او بوده است، مسجد ظریفی قرار دارد و از لحاظ معماری از نفایس مساجد هندوستان است و نمونه ی کاملی از معماری اسلامی عصر مغولی می باشد؛ ولی با اقتباس از معماری سبک هندو ساخته شده. گویند این مسجد را اکبر - پادشاه مغول_  به نذر و شکرانه ی تولّد «جهانگیر» به امر «شیخ الإسلام شیخ سلیم چشتی» بنیاد نهاد. عمارتش همه از سنگ های ظریف است و پنج لک روپیه به مصرف ساختمان آن رسیده  و در عالم اسلام بی نظیر است. در طرفین پایه ی درب ورودی آن مسجد، در ارتفاع 3 متری این قطعه مشتمل بر مادّه ی تاریخ و نام بانی بر روی سنگ قرمز کنده  شده است:

در زمان شاه جهان اکبر. که ازو ملک در نظام آمد. شیخ الاسلام مسجدی آراست . کز صفا کعبه احترام آمد. سال اتمام این بنای رفیع. «ثانی المسجد الحرام» آمد979 ق

7- مسجد جامع اله آباد:

مسجدی است عالی در قلعه ی «اله آباد» (که فعلاً جایگاه پادگان نظامی است) و بانی آن «شایسته خان» از امرای عصر «شاه جهان» است و آن در سنه ی 1056 بنا شده. یک منظومه بیست و سه بیتی مشتمل بر تاریخ داخل مسجد نزدیک گنبد منقوش است. مَطلع آن این است: «بگفت هاتف تاریخ سال تعمیرش.. هزاروپنجه وشش رفته بود ازهجرت بر آستانش مهر منیر سر بنهاد. که دست باز کشید از عمارتش استاد «زهی بنای همایون که در اله آباد . به حکم پادشه دین پناه شد بنیاد» …..و مقطع آن، این بیت است: به اهتمام مرید فدوی خلیل الله موسوی به اتمام رسید». اگر کلمات «آستان» و «مهر منیر» را جمع کنند به حساب جمل 1056 استخراج می شود.

8- مسجد جامع اکبر آباد (آگراه):

در نزدیکی «قلعه ی سرخ» قرار دارد. بنای «جهان آرا بیگم» که سومین دختر شاه جهان است، مسجد زیبا و مجلّلی می باشد. یک صد ذرع طول و صد زرع عرض و هشتاد ذرع مربع صحن آن است، مشتمل بر سه گنبد عالی و پنجاه ایوان. سنگ نوشته ای به خطّ طغری در پیشانی آن عمارت بر سنگ مرمر حک شده که در زیر درج می شود. نکته ی جالب در این سنگ نوشته آن است که مبلغ مصارف آن را به روپیه ی هندی و معادل آن را به پول ایران و ترکستان ذکر کرده: 

«این، مسجدی است شریف خدا پرستان روی زمین را، و معبدی است منیف ... عبادت گزین را، منظری است نور افزا دیده وران عبادت آیین را، و مسکنی است دلگشا عارفان حقیقت بین را که به امر رفیع القدر نوّاب فلک جناب، خورشید احتجاب، آفتاب همّت، نقاب عفّت سیده ی نساء زمان، صاحبه ی نسوان دوران، ملکه ی جهان، مالک کیهان، ناموس العالمین، اعزّ أولاد امیرالمؤمنین، جهان آرا بیگم در عهد سعادت مهد صاحب عصر والی دهر، ظلّ ظلیل، حضرت سلطان، خلیفه ی خلیل ایزد منّان، باعث امن و امان، پادشاه هفت اقلمی، برازنده ی تخت ودیهیم، حارس ملک و ملت، قامع جور و بدعت، پادشاه دین پناه، شهنشاه حق آگاه، مظهر کرم وجود، برگزیده حضرت معبود، فرمانفرمای بحروبر، داد ده عدل گستر، رافع لوای بّر و احسان، جهان بان ملک ستان، مقنّن قوانین رعیت پروری و پرورده نوازی، ابوالمظفر شهاب الدین محمّد صاحبقران ثانی شاه جهان پادشاه غازی. به مبلغ پنج لک روپیه که قریب هفتده هزار تومان رایج ایران و بیست و پنج لک خانی، نقد توران باشد در عرض پنج سال صورت انجام پذیرفت. ایزد بی نیاز و دادار بی انباز این بناء رفیع را چون بیت المعمور پایدار و چون کاخ فلک برقرار داراد ... تمّ فی سنۀ 1058 هـ»

9- مسجد اکبر آبادی دهلی: در منطقه چندی چوک علاوه بر قلعه سرخ دهلی سه مسجد عطیم قرار دارد که اولی مسجد جامع دهلی است دومی مسجد اکبر آبادی و سوم مسجد روشن الدوله. در شهر شاه جهان آباد (دهلی کهنه) در فیض بازار مسجدی بوده آن اعزازالنساء بیگم زوجه ی شاه جهان پادشاه معروف به «اکبرآبادی محل» می باشد و آن را در 1060 هجری از سنگ سرخ بنا کرده است. این مسجد، سنگ نوشته ی فارسی داشته از این قرار: «این مسجد فیض انتما و سرای راحت جا و حمام نظافت آما و چوک دل گشا که عبادتگاه حق پرستان روزگار و روح افزای متردّدان أقطار و نزهتکده ی آسمانیان و دارالنفع زمینان است، در عهد سعادت مهد پادشاه اسلام کهف أنام، سایه ی والا پایه پروردگار، خلیفه ی برگزیده ی کردگار، رحمت اعمّ ذی الجلال، مظهر اتمّ دادار بی همال، ابوالمظفر شهاب الدّین محمد صاحبقران ثانی شاه جهان پادشاه غازی، پرستار خاصّ پادشاهی، پرستنده ی با اخلاص ظلّ اللهی، موقفه خیرات و مبّرات، محررّه سعادت و حسنات، اعزاز النساء، مشهور به اکبر آبادی محل، به فرمان معلّی بنا کرد و به جهت ابتغاء رضاء الهی و اقتناء ثواب أخروی حاصل سری محتوی بر مسجد با حقوق و مرافق داخله و خارجه وقف لازم شرعی نمود و مقرّر ساخت که اگر به مرمت این امکنه احتیاج افتد، آنچه از حاصل موقوفه بعدالترمیم باقی ماند به خدمه ی مسجد و حمام و طلبه ی علم رسانند و الّا تمام را به جماعت مسطوره بدهند. این منازل منیعه در عرض دو سال به صرف صد و پنجاه هزار روپیه آخر شهر رمضان المبارک سال هزار و شصتم هجری مطابق بیست و چهارم سال جلوس عالم آرا صورت انجام پذیرفت. ایزد تعالی اجر این خبر جاری و نفع باقی به روزگار فرخنده آثار پادشاه دین پرور حق گزین گستر و بانیه این مبانی و عامره این مغانی عاید گرداند. آمین یا رب العالمین». 1060 هـ

10- مسجد جامع دهلی و سنگ نوشته های مرمری زیبای فارسی آن

مسجد جامع دهلی یا مسجد جهان نما ، از مهمترین مساجد هندوستان و بزرگترین و زیباترین مساجد جهان اسلام تا اواخر قرن بیستم بوده است. با توجه به اینکه امیر خسرو دهلوی 725-651 ق و ابن بطوطه 779-703 ه.ق دویست سال قبل از بنای گنبد فعلی ، مسجد جامع دهلی را توصیف کرده اند بعضی گمان کرده اند مسجد فعلی جامع دهلی بر روی خرابه های مسجد جامع قبلی بنا شده است. اما با نگاه دقیق تر به متن عربی سفر نامه ابن بطوطه مشخص می شود که وی مسجد قوه الاسلام ومحوطه تاریخی قطب منار را توصیف کرده است. مسجد قوه اسلام در دوره قطب الدین ایبک غوری در وسط بناهای معبد بزرگ جینی ها ساخته شده است و هم اکنون شبستانهایی که باقی مانده هنوز هم ستونهای نیم تنه خدایان هندویی در سراسر شبستان و سقف دیده می شود که چهره بعضی تخریب شده است.

قوه الاسلام قدیمی ترین مسجد هند و کهن ترین سنگ نوشته فارسی هند هم در آن وجود دارد. منار این مسجد بزرگترین منار خشتی جهان است که در دوره قطب الدین ایبک سال 1191 میلادی برپا شده و بعدها توسعه یافته است. در سردر خرابه مسجد بعد از آیه قرانی به خط ثلث سال 608 نوشته شده و آمده است که قطب الدین ایبک را دعاگویید. این منطقه مهر هولی (خانه مهر) نام داشته است و در وافع ابن بطوطه(بتوته) این مجموعه را بسیار درست و دقیق توصیف کرده بطوریکه از میل استوانه بلند فلزی آن و بتکده های اطراف بخوبی سخن گفته و نوشته است این ستون هفت جوش است یعنی از هفت معدن فلز در آن بکار رفته است. او به دو بت بزرگ مسی در محوطه اشاره کرده و توصیف او با واقعیتهای امروز و با اطلاعات باقی مانده از دیگران در مورد محوطه قطب منار کاملا ساز گار است. او نوشته:

"مسجد جامع دهلی کبیر وفيه ثلاث عشرة قبة من حجارة، ومنبره أيضا من الحجر، وفي وسط الجامع العمود الهائل الذي لا يدرى من أي المعادن هو أنه سمي هفت جوش .

وعند الباب الشرقي من أبواب المسجد صنمان كبيران جدا من النحاس مطروحان بالأرض.

او ستون فلزی سانسکریتی وسط مسجد را (عمود هائل هفت جوش) نامیده که در واقع ستونی فلزی عجیب و 7و نیم متری از دوره امپراتوری گوپتا قرن هفتم میلادی است که شش تن وزن دارد و از فلزات ناشناخته جهان است. او همچنین مزار قطب الدین بختیار کاکی (کیک/ کعک/ یعنی نان ) نیز دیدن و آن را توصیف کرده که در همان منطقه واقع است. پس تردیدی باقی نمی ماند که منظور او همان مسجد قوت الاسلام (قوه الاسلام) واقع در قطب منار است. ابن بتوته نوشته است:

بعد از مرگ قطب‌الدین آیبک (1210م) ، شمس‌الدین التتمش (غلام و پسرخوانده او ) قدرت را بدست گرفت و مردم را مجبور کرد با او بیعت کنند. فقها به پیشوایی وجیه‌الدین کاشانی، قاضی القضات برای مذاکره در این باب، پیش او آمدند. التتمش، مقصود آنان را دریافت و عقدنامه‌ای به دست آنان داد که به موجب آن وی را از غلامی آزاد کرده بودند. قاضی و فقها بعد از قرائت آن سند، بیعت کردند و او در فرمانروایی استقلال یافت. اما در مورد مسجد فعلی جامع دهلی در کتاب نقش پارسی بر احجارهند آمده است :" به دستور شاه جهان پنجمین امپراتور گورکانی یا خراسانی هند بنای آن در سال 1060 هجری (مطابق با 1650 م) آغاز گردیده و 6 سال طول کشیده است . این مسجد روبروی قلعه سرخ، در قسمت دهلی قدیم که به شاه جهان آبا معروف بوده است قرار دارد و یکی از مراکز مهم مسلمانان در هند به شمار می‌رود. این مسجد بسیار به موتی مسجد یا مسجد مروارید شهر آگرا شباهت دارد.

شاه‌جهان علاوه بر بناهای مهمی چون تاج محل ، قلعه سرخ دهلی، چندین مسجد مهم دیگری را در آگرا، اجمیر و لاهور ساخته‌است. و فرمان ها و سنگ نوشته های متعددی فارسی از او برجای مانده است که یکی از آنها سنگ نوشته شاه جهان در مسجدجامع کشمیر است.

از پله‌های خارجی بزرگ و طولانی مسجد دهلی برای جایگیری دکه‌های غذایی و فروشگاه‌ها هنرمندان خیابانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. قبلا کوچه و درب شرقی مسجد به بازار فروش مرغ و ماکیان اختصاص داشت. پیش از جنگ ۱۸۵۷ استقلال هندوستان نزدیک در جنوبی مسجد یک مدرسه اسلامی قرار داشت که طی جنگ استقلال هندوستان کاملا تخریب شد. بازار بزرگ چندی چوک به معنای میدان نقره (بازاری که نادرشاه در آن تعدادی از یاغیان را دار زد) در قسمت شمالی این مسجد قرار داشت که توسط جهان آرا بیگم دختر شاه جهان ساخته شد و یادآور هنر و تمدن عصر گورکانیان(خراسانیان) هند است.

مسجد جامع دهلی دارای دو محراب باشکوه و حیاط وسیع سنگ فرش است که تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد. مسجد بر یک فضای مرتفع بنا شده است. و دور تا دور آن با ایوانهای طاقدار قوسی شکل پوشانده شده که درگاه برج مانند آن رو به مرکز مسجد قرار دارد. این مسجد حدود ۸۰ متر طول و ۲۷ متر عرض دارد و سقف آن با سه گنبد بزرگ و با سنگ مرمرسفید و تزئین با مرمر سیاه پوشانده شده‌است. بخش فوقانی گنبد بزرگتربا طلا پوشانده شده است. دو مناره این مسجد دارای ۴۰ متر ارتفاع هستند که ۱۳۰ پله دارند و با مرمر سفید و سنگ ماسه قرمز فرش شده‌اند. در محوطه پشتی این مسجد نیز چهار مناره کوچک که به مناره‌های جلویی شباهت دارد قرار گرفته است.

محوطه خارجی این مسجد می‌تواند بیش از ۲۵ هزار نمازگزار را در خود جای دهد . این محوطه از طرف شرق، شمال و جنوب به سه ردیف پلکان منتهی می‌شود که همگی با ماسه سنگهای قرمز ساخته شده‌اند. در شمالی مسجد ۳۹ پله، در جنوبی ۳۳ پله و در شرقی که محل ورود خانواده سلطنتی بوده ۳۵ پله دراز و کشیده وجود دارد . در اطراف گنبدهای مسجد سالن درازی قرار گرفته که هفت ورودی قوس‌دار آن رو به سمت غرب است و دیوارهای مسجد تا ارتفاع کمر با مرمر پوشانده شده‌اند. غیر از این سالن نیز، شبستان اقامه نماز دیگری در مسجد قرار دارد که حدود ۶۱ در ۲۷ متر مربع است و 10 ورودی قوس دار دارد. در بالای هر کدام از این ورودی‌های قوسی شکل کتیبه‌هایی از مرمر سفید قرار داد که ۲/۱ متر طول و ۷۶ سانتی متر عرض دارد که روی آن با مرمر سیاه حکاکی شده‌است.

همه این کتیبه‌ها به زبان فارسی و خط ثلث نورالله احمد است که در سال ۱۰۶۰ ه‍.ق به روش معرق سنگ اجرا شده است. و در کتاب نقش پارسی بر بناهای فاخر هند متن کامل این سنگ نوشته ها آورده شده است.

کف داخل مسجد با مرمر سیاه و سفید فرش شده و قسمتی که قرار است سجاده هر نمازگزار باشد با سنگهای مرمر مشخص شده‌است. این سجاده‌های مرمرین از نظر اندازه ۴۴/۹۱ سانتی‌متر در ۵۰ سانتی‌متر بوده و در در مجموع گویی ۸۹۹ سجاده سیاه مرمرین در کف مسجد جایگذاری شده است. ازجمله اشیاء ارشمند که در این مسجد نگهداری می‌شود، قرآنی قدیمی است که روی پوست آهو نوشته شده‌است. یکی از مراسم هایی که بسیار باشکوه در این مسجد برگزار می شود و در سایر مساجد اهل سنت سایر کشورها سابقه ندارد مراسم جشن شب پانزده شعبان است که به آن چراغ برات می گویند این مراسم در خراسان نیز رایج است و سابقه ای طولانی دارد. این مراسم آنقدر بر رفت و امد شهر دهلی تاثیر می گذارد که دولت مقررات خاص ترافیکی اجرا می کند.

10 کتبیه فارسی بالای ایوان های مسجد جامع دهلی

این سنگ نوشته، به زبان فارسی فصیح به خطّ نسخ نوشته شده سنگ نوشته ها شامل ده خانه مربع مستطیل است زبان نگارش فارسی دوره صفوی است که جملات با آیات و کلمات قرانی در هم آمیخته است. این سنگ نوشته ها با رنگ نیست بلکه جملات ابتدا بر سنگ سفید کنده شده و مشابهه نوشته های تاج محل سپس جملات کَنده شده با سنگ سیاه جاگذاری و پر شده است و هر مستطیل  4 سطر است به شرح ذیل: 

مستطیل اوّل:

«بفرمان شهنشاه جهان، پادشاه زمین و زمن، کیهان خدیو کشورسِتان، گیتی خداوند گردون توان، مؤسس قوانین عدل و سیاست، مُشیّد ارکان ملک و دولت، بسیاردان علای فطرت، قضا فرمان قدر قدرت، فرخنده رأی خجسته منظر، فَرُخ طالع بُلند اختر، آسمان حشمت انجم سپاه، خورشید عظمت فلک بارگاه.

مستطیل دوم:

«مظهر قدرت الهی، مورد کرامت نامتناهی ، مظهر کلمة الله العلیا، مروج الملّة، الحنیفة البیضاء، ملجأ الملوک و السلاطین، خلیفه الله فی الأرضین، الخاقان الأعدل الأعظم و القاآن الأجلّ الأکرم -ابوالمظفر شهاب الدّین محمّد صاحبقران ثانی- شاه جهان پادشاه غازی- لازالت رایات دولته منصوره، و اعداء حضرته مقهوره- که دیده ی بصیرت حق بینش از شعشعه ی انوار هدایت- إنّما یعمر مساجد الله.

مستطیل سوم:

«من آمن بالله و الیوم الاخر- مستنیر است و آینه ی ضمیر صدق گزینش از اشعه ی مشکوه روایت- أحبّ البلاد إلی الله مساجدها- فروغ پذیر، این مسجد کوه اساس گردون مماس که کریمه ی- لمسجدٍ أسّسَ عَلَی التّقوی- بیان بنیان پایدار اوست، و بیّنه- ألقی فی الأرض رواسی أن تمیدَ بکم- کنایه ایوان استوار و قمه ی قبّه ی فلک شأنش از طبقات آسمان گذشته و شرفه ی طاق سپهر شانس به اوج کیوان پیوسته.

مربّع چهارم:

«گر ز طاق قبه مقصوره اش جویی نشان .هیچ نتوان گفت غیر از کهکشان و آسمان مرد بودی قبه گر گردون نبودی ثانیش . طاق بودی طاق اگر جفتش نبودی کهکشان فروغ شمسه ی پیش طاق جهان نمایش روشنی بخش مصابیح سماوات، پرتو کلس گنبد عالم آرایش نور افزای قنادیل جنّات، منبر سنگ مرمرش چون صخرۀ مسجد اقصی مرقات.

مستطیل پنجم:

«مقام قاب قوسین أو أدنی، محراب فیض گسترش مانند صبح صادق گشاده پیشانی بشارت رسان- و لقد جائهم مِن رَبِّهم الهُدی- ابواب رحمت ایابش صلای- والله یدعو إلی دارالسلام- بمسامع خاصّ و عام رسانیده، منار سپهر مدارش ندای، و یجزی الذین أحسنوا بِالحسنی- از نه رواق گنبد فیروزه فام گذرانیده، سقف رفیع با صفایش تماشای روحانیان کره افلاک. مربّع ششم:

«صحن وسیع دلگشایش سجده گاه پاک نژادان معموره ی خاک روح فضای فیض إنتما، و طیب هوای روح افزایش از روضه ی رضوان حکایت کرده، و عذوبت ماء معین حوض دلنشین نظافت امایش از چشمه ی سلسبیل خبر داده، در روز جمعه دهم شوّال سال هزار و شصت هجری موافق سال چهارم از دور سیوم جلوس میمنت مأنوس به ساعت خجسته». 

مستطیل هفتم:

«و طالع شایسته سرمایه ابتنا و پیرایه ی تأسیس یافت و در عرض مدّت شش سال به حسن سعی کارپردازان کاردان کارگزار و فرط اعتنا و اهتمام کارفرمایان صاحب اقتدار و بذل جدّ و جهد استادان ماهر دانشور، و وفور کوشش تیشه کاران چابک دست صاحب هنر، و انفاق مبلغ ده لک روپیه صورت انجام و طراز اختتام پذیرفت و مقارن إتمام در روز عید فطر.

مستطیل هشتم:

«به فرّ قدوم أقدس پادشاه ظلّ الله، صافی نیت خدا آگاه، زیب و زینت گرفت. و به اقامت نماز عید و أدای وظایف اسلام چون مسجد الحرام در روز عید أضحی مرجع طوایف أنام گردید و مبانی اسلام و ایمان را متانت کرامت فرمود. سیاحان ربع مسکون و مسلک نوردان کوه و هامون را آراسته عمارتی به این رفعت و حصانت در آینه بَصَر». مربع نهم:

«و مرآت خیال مرتسم نگشته و حقایق گزاران وقایع دهر و فکرت پردازان نظم و نثر را که سوانح نگاران بدایع ارباب ملک و دولت و صنایع شناسان اصحاب مکنت و قدر تند افراخته بنایی به این شکوه و عظمت بر زبان قلم و قلم زبان نگذشته. فرازنده ی کاخ هستی و طرازنده ی بلندی و پستی این بنیان رفیع را که قرّة العین بینش و زینت بخش کارخانه ی آفرینش است. مستطیل دهم:

«پایدار داشته، صدای تسبیح مسبّحانش را هنگامه آرای ذاکران مجامع ملکوت و زمزمه ی تهلیل مهلّلانش را نشاط افزای معتکفان جوامع جبروت دارد. و رؤوس منابر معموره ی جهان را به خطبه ی دولت جاوید طراز این پادشاه دادگر دین پرور که به میامن ذات مقدس مبارکش ابواب امن و أمان بر روی روزگار گشاده است آراسته داراد بحقّ الحقّ واهله.» 1060 هـ

گفتنی است که در سال 2006 و 2010 این مسجد مورد حمله تروریستی واقع شده که به آن آسیبی وارد نیامده است. آرامگاه مولانا ابوالکلام آزاد پدر آموز نوین هند و فیلسوف اسلامی قرن بیست در محوطه بیرون درب شاه جهان این مسجد واقع شده است.

11- سنگ نوشته ی مسجد روشن الدّوله:

در مرکز چوک، بازار دهلی کهنه، مسجد وسیعی بوده است در رو به روی فواره ی «چاندنی چوک» که یک قسمت صحن آن را اکنون اداره ی پلیس دهلی متصرف شده و بنایی ساخته است. آنچه باقی مانده مسجد کوچکی است که آن را به هندسی «سونهری مسجد» (مسجد طلایی) گویند. ظاهراً در ابتدا گنبدهایی از طلای ناب داشته که از بین رفته و فعلاً به جای آنها از برنز ساخته اند. در سر در مصلاّی از سنگ مرمر سفید بنا شده، این سه بیت سنگ نوشته موجود است (در یک سطر):

بعهد پادشاه هفت کشور. سلیمان فر محمّد شاه داور بنذر (شاه بیک) آن قطب آفاق . شد این مسجد بزینت در جهان طاق خدا بانی است لیک از روی احسان . بنام روشن الدوله ظفر خان بتاریخش ز هجرت تا شمار است . هزار و یکصد و سی و چهار است.1134 هـ ق معروف است که در سال فتح دهلی به دست نادرشاه در سال 1739 م. قتل عام شهر به دنبال سوء قصدی که نسبت به او به عمل آمد، در این مسجد آغاز گردید.

مسجد دیگری در دهلی کهنه با فاصله کمی از قلعه سرخ و مسجد بزرگ جامع دهلی وجود دارد که سه گنبد داردمسجد روشن الدوله ولی دکتر حکمت در کتاب به آن نپرداخته است. The Sunehri Masjid (Golden Mosque) of Roshan ud-Dawla at Chandni Chowk near

Kutwali in Delhi.
 

شعر زیر بر درب اصلی سنگ تراشی شده است. شکر حق در عهد احمد شاه غازی پادشاه خلق پرور دادگر شاهان عالم را پناه . مسجدی کرده بنا نواب قدسی منزلت. باد دایم فیض عام ان ملائک سجده گاه. سعی نواب بهادور صاحب لطف و کرم ساخت تعمیری چنین جاوید عالی دستگاه

این مسجد روشن الدوله نام دارد.

12- سنگ نوشته ی عیدگاه "کهررا" (Kharara): در قریه ی کهررا در جنوب دهلی قدیم در کنار جاده ی «قطب منار» سنگ نوشته ی فارسی به روی لوحه ی سنگی موجود است که مواجه طرف مشرق می باشد.

مجموعه قطب منار ابتدا به هندوها تعلق داشته است وبعد توسط شاهان مسلمان توسعه داده شده و یکی از معبدها آن که ستون فلزی اسرار آمیزی در آن وجود دارد با بریدن شکل مجسمه های زنان به مسجد تبدیل شده است. اهمیّت این سنگ نوشته از آن جهت است که بلافاصله بعد از حمله ی تیمور در شعبان 807 هجری نگاشته شده است و اشاره به خرابی شهر دهلی می نماید. آن سنگ نوشته، منسوب است به "سلطان اقبال خان لودی" (مقتول در سنه 808) مشهور به "ملوخان" که در آنجا مسجدی ساخته بوده و این دیوار از آن باقی مانده است. خان مذکور بعد از آن که تیمور دهلی را ترک کرد، از طرف محمود تغلق که در «قنوج» اقامت داشت، آن شهر را تصرّف کرده و در آن حکومت فرمود. یکی از خواجه سرایان او به نام دلپسند خان مأمور ساختمان این مسجد بوده است. سنگ نوشته زیر فارسی و از مجموعه قطب منار است. اما سنگ نوشته مورد نظر حکمت پیدا نشد.

متن سنگ نوشته از این قرار است:

«بسم الله الرّحمن الرحیم چون قبة الإسلام دارالملک دهلی فی بلاد ممالک، از شرّ مغول ملاعین و فساد کفره و شیاطین روی به خرابی آورده و مسکن وحوش و طیور گشته و مساجد و مدارس و خوانق و نمازگاه و سایر خیرات مندرس و بایر مانده به عون عنایت یزدانی و فیض رأفت سبحانی بنده در گاه ربّانی، اقبال خان عرف ملو سلطانی، توفیق رفیق شد و اقبال مساعدت نمود تا دارالملک دهلی و بلاد ممالک و سایر خیرات را به سعی جمیل و کوشش جلیل احیا کرده و آبادان گردانید و این نماز گاه که از شعایر دین مسلمانی و از اعلام شرع رحمانی است، از خالص مال خود بنا فرمود، تا عامّه ی مسلمانان نفع گیرند و بانی خیر را به دعای خیر مدد نمایند. فی السادس عشر من شهر شعبان عمّت برکاته سنه سبع و ثمانمأة( 807 قـ ) بنای این عمارت روحانی بفرمایش بنده دلپسند خانی.

قبرمحمود تغلق در قطب منارروبروی مسجد قوه الاسلام آیات قرانی بر روی سنگ قرمز کنده شده است.

13- سنگ نوشته ی مسجد شیعیان در دهلی:

در باب سنگ نوشته ی مساجد، ختام کلام را به ذکر سنگ نوشته ی مسجدی می پردازیم که در اواسط قرن سیزدهم هجری ساخته شده و اکنون در دهلی موجود است. این سنگ نوشته، در پیشانی شبستان مسجد شیعیان در دهلی کهنه (شاه جهان آباد) در نزدیکی کشمیری دروازه نوشته شده است. مسجد مذکور متعلّق به جماعت إثنا عشری است؛ امتیاز دیگری ندارد و از حیث ساختمان و معماری، جالب توجّه نیست و متصدّیان نیز آن را پاکیزه نگاه نداشته اند. و ظاهراً بانی مسجد، "حامد علی خان اعتماد الدّوله" شخصی از رجال اواخر عهد بهادر شاه -آخرین سلطان سلسله ی مغولیه- بوده است، سنگ نوشته ی مذکور از اشعار اسدالله خان غالب است که به خطّ نستعلیق جدید در چهار سطر بر روی لوحه ی سنگ نقش شده و مشتمل است بر اسم بانی و تاریخ بنا از این قرار:

اعتمادالدوله کز افراط جود. هست در پیش کفش قلزم غدیر. دیده ور حامد علیخان کز صفا. بیند اسرار ازل را در ضمیر. ساخت در دهلی همایون مسجدی. تا شود طاعتگه برنا و پیر.

غالب، آن طوبی نشیمن عندلیب. زد بامداد سخن سنجی صفیر.

شد نظیر کعبه در عالم پدید. سال تعمیرش بود «کعبه نظیر»

به اهتمام مولوی تیغ علی- سنه 1257 هـ»